LOS ABUELOS POBRES ( en galego )

OS AVÓS POBRES
A FIESTRA

Cando eu era un rapaciño, a fiestra da cociña era a miña televisión. Aquel oco axudábame a ver as cousas con mellor claridade e detalle. Dende afora víanse demasiadas cousas a un tempo e era caro concentrarse.
Subido a unha banqueta, e apoiado no vertedoiro de pedra pasaba eu horas enteiras observando o panorama que me ofrecía aquela ventá. A dereita da fiestra estaban a maioría das casas da aldea. Casas de pedra escura con grandes chemineas, rodeadas de hortas, eiras e currais. Nos currais, coma unha grande familia, mesturábanse: galiñas, gatos e cans; burros e cabalos, porcos, vacas e ovellas. Todos falando as súas linguas, cos seus modos e costumes. Polas hortas os paxaros chipirriaban, voaban e cantaban. Nas eiras, os veciños argumentaban, unhas veces cos animais e outras veces con eles mesmos.
En fronte da ventá, un pouco máis abaixo das hortas, estaban as leiras, coas súas colleitas de variados colores. E pasando as terras de labranza, aló abaixo, o longo do río, estendíase unha franxa de prados, tamén cos seus distintos tons de verde, e todos eles regados por un cristalino arroio. Eu pensaba, debido a miña terna idade, que arroio tiña vida coma calquera outro animal, e o comparaba con un neno brincando, agochárdose por entre as árbores aquí e alí e aparecendo neste ou naquel outro clareo. Despois de moito correr chegaba o muíño vello, e alí brincaba co rodicio, chapuzando e facendo escuma coma o xabón. Eu xa fora ata o muíño con miña nai e así vía eu aquela maneira de comportarse a auga.
Pasando aquel vale, as lombas e outras aldeas pequenas, lonxe e altos, estaban os Matos do Sol. Así lles chamaba eu, porque alí poñíase o sol. Pois, de toda aquela beleza que eu podía observaba dende a fiestra, eran as postas de sol as que máis me fascinaban, porque, aquela hora, toda a paisaxe cambiaba de color, feito que me intrigaba e non podía com prender. E desas postas de sol recordo unha que me puxo moito medo. Nalgunhas ocasións, antes de agacharse detrás dos matos, o sol poñías de color vermello, que mesmo parecía que ía a deixar os matos ardendo. Naquel particular atardecer, o sol parecía un ovo frito, amarelo por dentro con unha grande aureola branca por fóra, e o resplandor amarelo semellaba aceite fervendo nunha tixola moi grande.
_Madre -gritei eu- ven a ver o sol: parece un ovo frito.
Madre acercouse a fiestra, sorriu, penso que da miña comparación, e foise sen facer comentario algún. Eu seguín, coma de costume, creando as miñas fantasías cos clores que o sol ía deixando polos matos. Os homes, que andaban traballando no vale, parecían máis apurados que outras veces: cargando de herba os seus burriños, e doutras colleitas os pesados carros dos bois. Na aldea, as grandes chemineas empezaban a fumegar, sinal de que as amas de casa dispoñíanse a facer a cen para cando os homes chegaran as súas casas. Eu entretívenme mirando as formas caprichosas do fume. Algunhas veces, en atardeceres tranquilos, o fume marchaba polo vale cara o río, arrastrándose como unha xigantesca cobra. Daquela eu pensaba que o fume ía o río a por auga; pois era a miña crenza, que as nubes eran feitas de fume. Outras veces o fume tomaba formas de bruxas voando con escobas, ou rabaños de ovellas. Cousas así da miña imaxinación.
Aquela tarde, despois dun tempo observando o fume das chemineas, que aquela a tardiña marchaba coma un fío cara o ceo, chamou a miña atención o comportamento dos paxaros. Nos atardeceres os paxaros sempre voaban axitados, buscando de presa sitios seguros de onde pasar a noite. Pro aquel atardecer parecían máis axitados que de costume, como se estivesen moi asustados.
O sol desapareceu detrás dos matos, deixando na liña do horizonte, unha franxa moi brillante. Naquela franxa de luz, os pinos, coa súa silueta escura, parecían homes camiñando con paraugas moi grandes. De pronto o sol rebotou e estoupou coma unha xigantesca, pero xorda, explosión. E de seguida tódolos matos eran unha bola de fogo, que arrolaba cara abaixo, queimando todo o seu paso. Aquel fenómeno, coma aceite fervendo, de contado chegou ata o val e, nun instante, atrapou a toda a xente que estaban alí traballando que, coma moscas nunha pota de mel, loitaban por librarse daquela crasa de lume. O vale pronto se desbordou, e aquel fenómeno subiu polas hortas arriba, queimando, ó seu paso, as árbores e ós paxaros. Todo parecía caer feito cinza o paso daquela lumarada. Xa non tardaría nin un instante en chegar a nosa casa e abrasarnos vivos, a miña nai amais a min. Eu quería gritar e avisar a madre daquel perigo, pero non podía chamar porque o medo me había paralizado. Ela, ausente do que estaba sucedendo, se dispoñía a prender o lume para facer a cea. Sen embargo, penso atraída por aquel reflexo, ela acercouse o vertedoiro e, despois dun pouco observando aquel desastre, exclamou:
-¡Qué posta de sol máis estraña!
Aínda ben madre non dixo aquelo, cando o fenómeno desapareceu como por encanto, e outra vez parecía de día. Pero eu estaba tremendo de medo. Naquel intre petaron a porta, e eu pillei tal sobresalto que caín da banqueta.
-Vai a ver quen é, fillo -ordenoume madre.
-E un pobre -díxenlle.
-¿Cómo o sabes, se non fuches a mirar? ¡Vai a porta, anda!
Sen mirar quen era, eu sabía que era un pobre. Viñan moitos pobres polas portas naqueles tempos, e todos petaban a porta da mesma maneira. Petaban tres veces co pao na cima da porta. Tres veces, nin máis nin menos: Pun, Pun, Puno. Petaban a modiño, eso si. ¿Cómo madre non sabía aquelo? Obedecín a madre e achegueime a porta. ¡E que agradable sorpresa me levei! Era o avó. Alí estaba na porta, co seu sombreiro vello espetado ata as orellas, nunha man o bastón, e coa outra termando dun saco de mendigo, que lle colgaba dun ombro. A barba medraralle un pouco, e tamén era máis branca -iso pareceu- pero despois estaba igualiño coma o a última vez que o vira. Mirábame cos seus ollos pequenos, perdidos entre as súas fedellas espesas. Sorriu, timidamente, con aquel sorriso seu que só se notada porque se lle estricaba o bigote.
-¿Quén é, neno? -preguntou madre desde a cociña.
Non puiden contestar coa emoción. O avó fíxome un chisco,
coma para quitarme daquel espasmo, e eu ía a gritar que era o avó, pero, o dar volta, notei que madre estaba o meu lado, mirando, perplexa, o avó.
-Habería un lugar onde pasar a noite para este pobre vello? -preguntou o avó, con unha voz penosa.
Polo ton da voz déime conta que o avó falaba en serio e, a pesar da mina terna idade, aquelo pareceume unha broma do avó. Porque o avó era, dentro das nosas modestas posibilidades, era moi xeneroso cos pobres. E na pequena bodega, onde se gardaban as cousas todas, como ser as cebolas, patacas... e algunhas veces xamóns e viño, o avó tiña unha cama, para deixarlles durmir os pobres. Namais lla deixaba os vellos e rapaciños, en noites de chuvia, ou cando facía moito frío; porque senón, eses desafortunados tiñan que durmir nalgún palleiro. E agora era o avó quen viña mendigando aquela cama. Aínda un neno pequeno pode entender o chocante de tal situación.
-Pase, avó -o fin dixo madre.
O avó botou a man por encima da outra de baixo e acertou a primeira coa caravilla, abriu e entrou. O pasar o meu lado, púxome a man na cabeza, como era a súa costume cando estaba contento, e eu sentinme tan feliz coma un canciño.
-Séntese por aí avó, que eu vou a prender o lume -dixo madre.
-Non é que faga moita falta hoxe -dixo o avó.
-Non, pero sen lume non se pode facer a cea -madre aclarou.
-Eso tamén é certo -dixo o avó.
Madre botoulle unha presa de penico a leña, que xa estaba na lareira, e púxolle lume. O lume de contado dou en arder con xenio, porque a lena estaba moi seca. Una casca de pino, o estalar, pegoume nas pernas espidas, e eu pillei un brinco, o tempo que deixaba escapar unha frase moi forte para miña idade. Quedei mirando a madre, esperando unha reprimenda, pero ó avó doulle a risa, e madre sorriu e, como para cambiar o de asunto comentou co avó.
-Unha posta de sol moi estraña ¿Verdade, avó?
-Pillei un medo tremendo -dixo o avó.
-Eu tamén collín medo, avó. Pensei que era lume.
Madre e o avó ríronse da comparanza, e daquela dixo o avó:
-Ti amais eu parecémonos moito.
Aquel pequeno incidente da casca de pino, foi dabondo para romper aquel mal estar que se sentía, co regreso do avó.E despois de eso a conversación xa fluíu alegremente.
-Avó ¿gustaría unha cunca de viño morno con azucre e pan?
-lle preguntou madre.
-¡Meu Deus! Se non hai nada que tanto me guste -exclamou o avó pasándose a lingua polos bazos.

Non souben para que madre lle fixo aquela pregunta. Ela xa sabía que o avó lle gustaba aquela cena. Era unha maneira de cear que a min non me convencía, pero o avó dicía que escorrentaba os arrefriados.
-Avó, mentres non está a cea, quer debuxarme un cabalo?
-Con moito gusto, fillo -dixo o avó.
Fun arriba por un papel e lapis. Cando regresei xa madre estaba quentando oviño nunha cazola de barro, a mesma onde sempre lle quentaba o vi fío o avó, antes de que el marchara naquela viaxe tan longa.
-Aquí ten, avó -díxenlle, entregándolle o papel, amais o lapis.
-Non empeces xa a molestar o avó, neno -rifoume madre.
-Non é molestia ningunha. Voulle a debuxar un cabalo con pelos e rabos -dixo o avó, con moita fachenda.
Debuxoume un cabalo tan real, que parecía que ía a escapar do papel. Moi contento regresei co debuxo a miña habitación e agocheino debaixo da almofada. Os cabalos eran os meus animais máis queridos, tal vez porque nós non tiñamos cabalos. Tiñamos moitos animais pero non tiñamos ningún cabalo, e eu tiña moita gana de que me mercaran un. Eu tiña pesadelos, cando era un neno, nos que vía perseguido por monstros, pero, cando me vía en perigo, sempre chegaba a rescatarme un cabalo branco. Despois que o avó marchou, madre tirou co debuxo que eu gardaba debaixo da almofada e, desde aquela o cabalo debuxo de acudir na miña axuda, e eu espertaba berrando de medo. O máis curioso, daquel medo meu, era que só existía medo nos pesadelos. Na realidade eu non coñecía o medo, precisamente porque eu pensaba que medo era só o que se soñaba. Por iso aquela noite deiteime tranquilo e contento, co debuxo debaixo da almofada, porque, aquela noite, se os monstros viñan por mín, xa podía escapar deles no cabalo que me debuxara o avó. Cando outra vez regresei a cociña, xa o avó estaba coa cunca de viño entre os xeonllos, botándolle o pan o viño, que esfrangullaba cos dedos. Madre botoume leite callado na miña cunca, amais un anaquiño de pan. Senteime no meu banco e, facendo como facía o avó, puxen a cunca entre o xeonllos e esfrangullei o pan no leite. O avó, pasando a lingua polos bazos, cantaruxaba, coma de costume. Madre parecía moi feliz, e quedou mirando un pouco como comía o avó. Pero logo notei que tiña bágoas nos ollos. Despois, facendo un ademán cos ombros, seguiu preparando a cea para cando tío Tom chegara de traballar.
-Avó, despois da cena ¿vaime a contar un conto? –pedinlle porque o avó sabia moitos contos de animais.
-Si, claro que cho contarei. Contareiche un ben bonito do raposo e dun pastor, xa verás como che vai a gustar.
-Ese conto nunca mo contou ¿verdade avó?
-Non, claro que non.
Cando acabou de comer, o avó tirou co sombreiro a un lado, cousa moi estraño no avó, porque el sempre quitaba o sombreiro antes de comer, e non despois. Eu non me dera conta daquel detalle hasta despois que tirou con el a un lado. Notei, daquela, que o avó perdido moito pelo e que estaba calvo. A súa testa estaba mollada, e limpou aquel suor coa manga da chaqueta, cousa que tampouco acostumaba a facer, que aínda me reprendía a min se eu limpaba a nariz coa manga da camisa. Os seus ollos do avó íanse pechando e desaparecían dentro das súas órbitas fondas.
-Parece cansado, avó -díxolle madre.
-A de ser o vino. Se ve que xa non estou acostumado a estas festas.
-Daquela quere deitarse?
-Se houbera onde, seria o mellor.
-Pois veña comigo.
O avó colleu o sombreiro, o espetou outra vez na súa cachola,e se levantou pesadamente, coma se o seu corpo lle pesara máis que as súas forzas. Madre axudoulle, e el, apoiado no seu ombro, camiñaba con dificultade. O pasar o meu lado desculpouse:
-Teremos que deixar ese conto para outra ocasión, fillo -dixo. E cando madre regresou, pregunteille:
-Madre ¿por qué deitas o avó na cama dos pobres, estando a súa cama no sobrado baleira?
Madre baixouse, para poñerse a mina altura e, colléndome nos brazos, díxome:
-Ese é un pobre, filliño. ¿Cándo vas a comprender que o avó morreu, e que xa nunca vai volver?

O CEMITERIO DOS CABALOS
Cando o avó morreu, a min Leváronme para a casa duns veciños. Despois, o preguntar por el, dixéronme que ía nunha viaxe moi longa e que tardaría algún tempo en regresar. Alarmado pola súa tardanza, empecei a pedir unha explicación daquela tan longa viaxe. Foi daquela cando me dixeron que o avó morrera. Era de esperar que, a tal explicación, sería suficiente para que eu comprendera que o avó ía a regresar. Pero, para mín, a morte aínda non tiña un significado terminal, non era unha razón para que o avó -queréndome como me quería- non fose a regresar. A miña mente estaba moi confusa polos contos que, nas noites longas, contaban os maiores sentados a beira do lume. Aqueles eran contos moi estraños, de almas en pena e mortos que regresaban, eu pensaba que eran contos de verdade.Eu sentíame moi solo e aburrido sen o avó. Os xogos infantís de outros nenos non me interesaban. O avó contábame contos dos animais que eu non coñecía, e el mos debuxaba, para que eu vira como eran. O seu lado sentía seguro e feliz. Non sei de que me sentía seguro, ou de que me sentía feliz. Penso que, aquela seguridade, era unha forma de estar contento. Por iso vía eu, en cada vello con barba e sombreiro, a figura do avó. Tal vez eu xa non me lembraba ben de como era o avó.
Cerca da nosa casa vivía un rapaciño, uns dos ou tres anos maior que min e, entre nos, foi medrando unha grande amizade. A vida dura da aldea –el era de xente moi pobre- o fixera arriscado e esperto. Dende moi cedo foi gañando un anaco de pan facendo de pastor para os veciños. Algunhas veces coidaba da nosa facenda, que a botaba para os matos a pastorear. Nunha ocasión aventureime a ir con el hasta un lugar que se chamaba AS LOMBAS DOS CABALOS VELLOS. Aínda recordo aquel día como unha aventura moi grande. O rapaz levoume, non sei con que propósito, a unha vella canteira onde había unha chea de ósos de cabalos. Cando eu vin os ósos, non comprendín que eran restos de animais, e pregunteille o rapaz o que eran.
-Son ósos ¿ou non ves?
-¡Osos! ¿E de quén son eses ósos? -outra vez preguntei, aínda máis perplexo.
-De cabalos. ¿Ti es burro, ou qué? ¿Non ves que son de cabalo?
O meu amiguiño, un tanto enfadado, coma se fose a miña obrigación saber que aqueles eran ósos de cabalos, enfadábase comigo.
-¿E onde van os cabalos?
-Os cabalos morreron. Ti es parvo.
-Pero onde van o pelexo e o corpo todo... ¿Que foi deles?
-Coméronos os corvos, e os bichos.
Meu amiguiño ríase da miña ignorancia e, non sabendo outros modais para explicarse, chamábame parvo, burro, e outras cosas, tratando de facerme comprender. Pero na miña cabeza non entraba aquelo de que os cabalos fosen así despois de mortos. Daquela meu amiguiño explicoume, con moitos detalles, que aquel era un cemiterio de cabalos, e aseguroume que tódolos cabalos do mundo enteiro ían a morrer alí, cando xa eran vellos. Os ósos, de acordo a miÑa imaxinación, eran moi grandes e moi brancos, coma as patas das mesas de pino cando as fregaban con lixivia. As cabezas estaban ocas, sen ollos, pero con moitos dentes. Eu collín medo e púxenme enfermo, mirando aquelas osamentas, e comecei a chorar e vomitar todo o meu almorzo. O meu amiguiño se, alarmou do me comportamento, levoume de presa para a casa. E seguín enfermo varios días, e a comida non me paraba no estómago. Durante aquela indisposición, soñei cosas horribles, os máis feos e desagradables pesadelos que xamais había tido. Soñando trataba de poñer os ósos dos cabalos en orden, e despois tapalos co coiro; pero como eu non sabía a anatomía dos corpos, saíame todo o revés: as patas traseiras as poñía nas dianteiras e viceversa; o rabo na cabeza e as orellas nas ancas... o coiro era curto, e parte do corpo quedaba o espido. ¡E aqueles dentes grandes sen fociño! Aqueles dentes ríanse de min, unha risa que se ría do meu traballo. E de pronto, toda aquela quimera da mina imaxinación, derrubábase, e eu espertaba co corazón na boca. Sen embargo, aquela experiencia, fíxome comprender que, se a morte era así, o avó xa non podería regresar daquela longa viaxe. E eu xa estaba sen avó para sempre, e a única solución estaba en adoptarme un. Se aquel pobre que durmira na casa volvera, pediríalles a meus pais que o deixase quedar para sempre. O pobre faría algúns traballos pola casa, como facía o avó, e non sería unha carga, namais que para comer, pensaba eu. Pero aquel pobre, que se parecía o avó, nunca máis regresou, e os outros pobres que viñan pola porta, ningún parecía render as condicións de meu avó; pois todos parecían moi sucios e farrapentos. Daban noxo miralos, e o mesmo tempo daban moita pena. Así quedei sen avó por moito tempo.
O AVÓ XARDINEIRO
Tío Tom estaba traballando na Casa Grande. Así lle chamaba eu a unha casa que estaba sola no media do campo, cerca da igrexa. Por diante da casa pasaba unha estrada estreita, con árbores grandes a un e outro lado. Naquela casa habían un coche moi bonito e moi grande, diferente dos outros coches que pasar pala estrada grande. O daquela casa non tiña teito, coma os outros. Eu vira aquel coche unha vez que fora hasta a vila co meu amiguiño, o pastor. Manexaba o artefacto un estraño home con chaqueta de coiro, anteollos moi grandes e unha viseira. No coche ían dúas mulleres vestidas de negro, unha gorda e a outra fraca. A fraca levaba anteollos; pero, en vez de levalos diante dos ollos, os levaba colgados o pescozo con unha cadea brillante, coma se os levara de adorno. Tiven tempo de observar todos aqueles detalles porque, como a estrada era estreita, tivemos que facernos a un lado, e o coche pasou a modiño. Gustoume tanto aquel coche, que despois fun eu solo a velo moitas veces. A casa estaba cerrada, con unha muralla de pedra, e tiña un portal grande de ferro que daba a un patio, e alí estaba o coche aparcado. Eu quedaba o tempo que fora, coma un parvo, mirando para aquel curioso artefacto. Un día preguntou madre:
-Ou neno ¿e ti pensas que poderías levarlle o xantar a teu tío Tom a Casa Grande?
-¿Está tío Tom traballando na casa grande? -preguntei con entusiasmo, porque, se estaba traballando naquela casa, eu podería ver o coche de cerca, e aínda tocalo coas miñas mas.
-Si, está. Penso que están a facer un forno moi grande -explicoume madre. E eu informeille, que xa fora a Casa Grande moitas veces a ver o coche, e que xa sabía o camiño por un atallo.
Así que madre entregoume un cesto co xantar, e encargoume moito que mirase para os pes, que tivese ollo coas pedras, para non tropezar e caer co xantar. O cesto non pasaba moito, pero así e todo, descansei un par de veces polo camiño. E xa cerca da casa grande atopeime co meu amigo que, segundo me dixo, ía para o río a bañarse. Colleume o cesto, dicindo que eu era moi pequeno para aqueles traballos, e que madre facía mal en deixarme facer aquelo. E de alí en diante, fomos argumentando as nosas diferencias, hasta chegar a Casa Grande.
-¿Cómo te manda túa mamá co xantar? Se che cae que vai a comer teu tío Tom? -me dicía.
-Tamén ti eras moi pequeno cando empezaches a ir coas ovellas para os matos, pero fuches –recordáballe eu.
Chegando a Casa Grande o meu amigo entregoume o cesto e el marchou con dirección do río. Tío Tom estaba sentado a sombra dunha árbore grande en compañía doutros homes que xa estaban comendo. Estrañouse de verme carrexándolle o xantar, e os outros homes comezaron a gastarme bromas. Eu estaba pasando un bo apuro con aquelas bromas, que non me facían gracia ningunha, cando veu a quitarme daquela situación un vello, que se acercou por alí, con un anciño o ombro. Aquel vello era igualiño que o avó. Ben, o mellor era máis novo e máis alto. Pero nos ollos, a nariz e a barba, eran igualiño que o avó. Ou eso pareceu.
-Este é o meu fillo -dixo Tío Tom o vello.
-Deixa ós homes que coman, rapaz, e ti vente comigo –dixo o vello, coma para librarme das bromas dos traballadores.
Notei que a súa voz era igualiño que a do avó: pousada, fonda e acariciadora. Fun con el tan contento como se fósemos amigos de toda a vida. Camiñando o meu lado, o vello descansou unha man na miña cabeza, e eu notei o seu calor, así coma a medida daquela man e sentín a mesma sensación que se fora a man do avó.
Pasando unha cerca alta de mirtas, atopeime coa marabilla máis bonita do mundo: un xardín que se estendía diante dos meus ollos, vestido dos máis variados colores. Debo aclarar que tódalas casas da aldea tiñan algunhas flores, nun que outro curruncho, alí onde as sementes lles dera a gana de nacer. Pero naquel xardín tódalas flores estaban en orden, organizadas, cada unha no seu sitio. As cercas estaban podadas, e entre elas formábanse carreiros para aquí e para alí, e os camiños estaban cubertos de area gorda, para non mancharse os pes o andar por eles. Eu quedei parvo ante tanta beleza. O verme tan pasmado, preguntoume o vello:
-¿Seque che gusta o meu xardín, si?
-Si, avó, é o máis bonito que vin. -respondinlle.
-¡Avó! -exclamou o vello, e agregou: -Xa me dixo teu tío Tom que ti chamas avós a tódolos vellos. ¿Querías moito a teu avó, daquela?
-Si, queríao moitísimo. Con el nunca me aburría.
¡Non te aburrías! Non sabía eu que os nenos se aburren. Pensaba que o aburrimento era unha enfermidade dos maiores.
-Pois eu abúrrome moitísimo sen o avó.
-Eu tamén me aburro algunhas veces. Pero é porque estou aquí solo. Ti tes a túa xente, e os teus amiguiÑos...
-Non teno máis que un amigo, un namais.
-Mellor que nada, mellor que nada! Que eu non teño ningún -dixo o vello, e coa mesma comezou a traballar.
-Se quere eu son o seu amigo -díxenlle, con timidez.
-¿Logo non queres ser o meu neto?
-Se vostede quere ser meu avó, eu si.

E así, cando menos o pensaba, adoptei o meu primeiro avó. Despois, cada vez que lle levaba o xantar a meu tío, despois pasaba o resto da tarde con el. Funme dando conta que, realmente, aquel vello non se parecía en nada o meu verdadeiro avó. Non contaba historias nin sabía debuxar cabalos, nin ría como o avó da casa. A verdade é que só o vin rirse unha vez. Da súa vida nunca contaba nada, e de ningunha cousa se queixaba, como facía o avó da casa, que estaba enfermo moitas veces. Aquel avó falaba comigo como de home a home, sen mimos e sen voltas. Aquel trato gustábame, porque facíame sentir importante. Case sempre falaba en plural, aínda que eu non soubera o que era plural naquela idade.
-Hoxe faramos isto, eh, Mano. ¿Qué che parece aquelo que fixemos onte? Si que esta ben feito ¿Verdade que si?
Falaba sempre así, anque eu non fixera nada xunto con el. Coas flores facía o mesmo, cando as regaba, ou lles botaba abono, dicíalles:
-Toma, guapa, eso vainos a facer medrar.
-¿Para qué fala coas flores, avó? Elas non senten nada.
-Senten, senten -me contestaba.
Despois dábame unha lección de como tódalas plantas agradecían un bo trato, e que falaran con elas. E foi con aquel avó que aprendín moitos nomes das flores e das plantas; e tamén aprendín a coñecer as variedades das arbores pola forma das follas. E aprendín a coñecer os paxaros por os seus cantos e piares, así coma polos colores. Así que, sen contar historias, o tempo con aquel avó transcorría coma nun conto, e pasei un verán de marabilla con aquel vello. Anque, algunhas veces, o atopaba de mal xenio. Pero non era súa culpa, que a culpa era do comportamento das dúas mulleres, as donas da casa. Unha era boa e a outra era mala. Así era como eu vía á xente. Para min unha persoa ou era boa ou era mala. A muller delgada, a que sempre andaba cos anteollos cangados na cadea, era mala. Cando poñía os anteollos diante dos ollos, xa sabía eu que era para regañarlle o avó. A min mirábame para baixo como se eu fose un bicho, e dicíalle o avó:
-Dígalle a este niño que ande con coidado, y que mire onde pone los pies.
-O rapaz xa sabe onde ten os pes –contestáballe o avó, con sorna.
-Pues no pierda su tiempo con él -dicía, e non esperaba máis resposta. Deixaba caer os anteollos e se largaba. De alí a un pouquiño chegaba a gorda, moi amable, como tratando de facer as paces.
-¡Hola, pequeño Manuel! ¡Qué guapo que estás hoy!
Case sempre me daba un caramelo, cousa que escaseaba naqueles tempos. Gustábanme aqueles regalos, pero non llos agradecía, porque o avó xa me tiña avisado de que, todo aquelo, para as mulleres era un xogo, porque non tiñan outra cousa que facer. Por iso, cando eu atopaba o avó de mal humor, xa sabía que era por culpa daqueles xogos das mulleres. Eu trataba de animalo e, falando por boca de tío Tom, que sabía refráns para todo, dicíalle:
-Non se enfade, avó, que no hai mal que cen anos dure.
-Nin corpo que o resista -contestaba el.
Animábase coas miñas ocorrencias e, aínda que non ría por fóra, eu o vía rir por dentro, e me dicía:
-¿Qué ía a facer eu sen ti, amigo Mano!
-Pois, polo que vexo, cando eses homes terminen o forno, vaise a acabar a nosa amizade.
-¿E por que?
-Porque eu ben vexo que non lle gusto a esa muller dos anteollos. Ela botarame de aquí cando non precise a Tío Tom.
-Non fagamos caso deso, Mano. A esa muller non lle gusta ninguén. Pero un día... un día...
Non xuraba nunca aquel avó, anque estivese moi enfadado; pero sempre dicía aquelo de, un día, un día. Non sabía eu o que quería dicir con aquelo, pero funme dando conta que era una maneira que tiña de ameazar as mulleres aquelas.
-Si, avó, si... un día, un día. Un día vostede vai a marchar e eu non volverei a velo nunca máis.
-¿Que nos fai pensar iso, Manolo?
-Pois que sempre pasa o mesmo. Cando teño un avó marcha o morre.
-Lagarto, lagarto! -dicía el.

Pasou o verán. Moitos paxaros xa marchado. O avó díxome que ían para África. ¡Qué sabía eu onde era África! O xardín ía perdendo a súa color. As follas caían a moreas, e o avó loitaba, una batalla perdida con elas, que sempre caían máis das que el podía varrer. Tío Tom e os outros homes, habían terminado a obra: un estraño edificio, que para min non tiña xeito nin propósito. Tiña ventás longas e portas moi altas. Non tiña divisións, e polo medio puxéronlle mesas moi grande de pedra. Arredor había grandes pilas, tamén de pedra. Na parte de atrás, o fondo do edificio, fixeran un desmesurado forno con portas de ferro, tan grandes que chegaban desde o chan hasta o teito. Afeito ós fornos caseiros, onde se cocía o pan, aquel forno non me parecía para tal propósito; pero, convencido de que era para pan, nunca se me había ocorrido facer preguntas. Un día chegaron alí homes con ferramentas moi estrañas e, en vez de amasar fariña, deron en amasar barro, naquelas tinallas de pedra. Despois envorcaban o barro en moldes e metíanos o forno a coces coma se fora pan. Despois de observar aquelas faenas, con moita curiosidade, o comenteino co avó, e el informoume:
-Eses homes van facer cousas para os xardíns e para os cemiterios.
Nos días, semanas ou meses que seguiron, vin eu desenvolverse naquel taller as máis incríbeis das actividades. Aquel taller parecía una fábrica de facer pesadelos; e cantas cosas alí se facían xa eu as había soñado. Os monstros todos dos meus pesadelos, íanse facendo alí realidade. Moitas das figura parecíase ós ósos do cemiterio dos cabalos que eu vira na canteira. Pois, daquel forno infernal, saian toda clase de membros: pernas e brazos, troncos e cabezas; membros de toda crase, branquiños coma os ósos dos cabalos. Eu miraba polas fiestras, temeroso e fascinado, toda aquela sinistra actividade.
Aqueles homes, poñían as partes xuntas, e facían anxos e demos, lagartos e homes pequenos con narices e orellas moi grandes. Pintábanos de moitos colores e os metían no forno outra vez e despois saín cocidas, pero parecían vivas. Pero tamén facían mulleres sen cabeza ou sen brazos. Aquelo era un horrible pesadelo. Había alí un home pequeniño que corría coma se o corpo non lle pesara, e daba ordes gritando, como se fose moi valente. Era feo narigudo, todo ollos como os gatos famélicos. A mín parecíame que facía tódalas figuras a súa imaxe, así coma Deus fixo os humanos.
-Esto está mal pintado –gritaba-. Aquí non hai expresión, fáltalle vida.
Claro que lle falta vida -pensaba eu-. Ese parvo pensa que é Deus. Pois non é Deus, que é o demo. Está sucio coma o demo; e nunca lles vai a dar vida a esas figuras horribles.
Para entón xa me habían explicado o que era o inferno, e quen era o demo, a morte e as almas. Por iso eu soñaba con aquel maldito taller, e con aquel forno como se fose o inferno. E aqueles homes eran demos, queimando aquelas figuras coma se fosen pecadoras almas. E aquela parte do proceso, o de cocer as figuras, era a único feito que me gustaba. ¡Aí, ardede, pecadoras almas! -dicía eu. Pero despois saían do forno, limpiñas como se houbesen purgado os seus pecados. Daquela ríanse de min, ameazándome coas súas malignas miradas, coma dicíndome: Estamos vivas, máis vivas que nunca, e un día vamos a botarte a ti nese forno e vémoste a queimar vivo.
Por culpa daquel forno, e daquelas figuras, fun deixando de ir para xunto do avó, a pesar de que me había encariñado moito con el. Pero eu non podía reconciliar o seu cariño coa fealdade daquelas figuras. Como as flores do xardín habían morto, na súa maioría, e as follas habían caído, e os paxaros desaparecido, en gran parte, e os que quedaban por alí no cantaban, eu asociaba aquela desaparición da beleza, e aquela tristeza das aves, coa actividade daqueles endemoñados homes: eles era os culpables de toda aquela desolación. Eles habían destruído a beleza daquel xardín, e por iso o avó andaba tan triste.
-¿Qué pasa, amigo Manolo? ¿Xa non nos queremos coma antes, ou que?
-Si, avó. Eu o quero cada vez máis.
-Pero xa non ves por aquí tan a miúdo.
Eu non quería confesar o meu desagrado e medo das figuras aquelas, que para entón xa empezaban a invadir o xardín. Parecíame unha covardía aquel medo e prefería ocultalo. Dábame conta que o avó tampouco lle agradaba aquela actividade. A el gustáballe regar coidar as plantas, e conversar con elas, como si foran persoas. E para entón todo era varrer follas e, cando non eran follas, eran traballos que lle mandaban aqueles homes, que no deixaban en paz. Facíanlle varrer o taller tódolos días e carretar figuras dun lado para outro, que algunhas eran demasiado pesadas para os anos do avó. Aquelas eran cousas que nada tiñan que ver co traballo do xardín.
A FESTA
Era día de festa, e había baile na aldea. A min gustábame a festa, porque había cousas ricas que comer, e sempre había algunha roupa que estrear. Pero, pasado o primeiro momento, as festas non me divertían. A xente comía e bebía, e despois cantaban e falaban todos a un tempo, e ós nenos non lles facían caso ningún. Botaban foguetes con tales estoupidos que mataban a calquera de medo. Todo era un barullo que non se entendía. Ó segundo día eu xa andaba triste e aburrido. Daquela acordeime do avó. Pensei que, se eu estaba triste, el tería razón para estar aínda máis triste. Porque el non tiña a ninguén, nin unha alma caritativa que o invitara a festa. Mentres todo o mundo se divertía, comían e bebían demasiado, el estaría moi solo e triste, entre aquelas feas figuras. Por iso decidín ir a velo e facerlle compañía. E veume a cabeza a idea de levarlle algo que comer, o que se dicía, a proba da festa. Conteille a miña idea a Tío Tom. El entendíame mellor que madre. Madre non coñecía o avó. ¿E qué ía a saber ela da súa soidade.
-O avó xardineiro non terá quen o invite a festa ¿Non si?
-Non terá moito, non -contestoume.
-Daquela lle podía levar eu a proba da festa ¿verdade que si?
-Iso penso que lle gustaría, Tom. Xa o había pensado eu, pero me esqueceu de dicircho. ¿Qué lle queres levar? -preguntoume con visible satisfacción.
-Empanada e meimón, penso que lle gustará -dixen moi contento.
-E algo de carne tamén... e un pouco de viño –dixo.
Colleu o pequeno cesto, e puxo nel empanada, bizcocho, carne, e unha bota de viño.
-Corre antes de que se faga de noite –díxome.
Marchei moi contento cara a Casa Grande, atallando polos carreiros que eu coñecía, a través das leiras. O sol xa se estaba escondendo detrás dos matos, pero non me preocupaba, que sempre tardaba en ser noite despois da posta do sol. Eu pensaba no contento que se ía a por o avó con aquela festa que eu lle levaba. Pero de pronto entroume tristeza porque me acordei dos outros avós.
O avó da casa que morrera e non podía regresar. E o outro avó pobre, que marchara e non volvera, e que andaría pasando frío e fame, Deus sabe por onde. O avó xardineiro tiña mellor sorte, que me tiña a min e se ía a poñer moi contento coa festa que lle levaba.
Encontreime, por o camiño, con mozos e mozas que, moi alegres,ían para o baile. Eu non os coñecía, pero eles sabían quen era eu, porque dixeron o meu nome, e preguntáronme a onde ía.
-Vou a ver o avó xardineiro, e levarlle a proba da festa.
-Pois corre, que se fai de noite –dixéronme. E despois oínos comentar:
-¡Qué neno máis simpático!
-Si, é un rapaciño ben criado.
Aquelas alabanzas inchábanme de fachenda e facíanme correr. e pronto botaron un foguete na aldea e, entretido como ía, co medo que pillei case que tiro coa festa a rodar. Aquel foguete ra a sinal de que o baile ía a comezar, e cando cheguei a Casa grande, xa oín tocar a orquestra. O portal estaba aberto, e eu entrei sen chamar, para atoparme co avó e darlle unha sorpresa. Os merlos estaban asustados, debido o estrondo do foguete, e voaban de árbore en árbore, piando penosamente, como fan eses paxaros cando collen medo. A min sempre me causaba pena o piar dos merlos, pois teñen un piar moi e doído. E aquel atardecer estaban que arrepiaban coa pavura e, o verme a min, voaban en torno a mina cabeza, ameazándome, como se eu fose o motivo dos seus desconsolos. Como o sol xa se puxera, o patio, e as árbores, víanse dun color vermello; e as figuras, que xa habían colocado polos arredores do patio, con aquel peculiar reflexo, parecían vivas. Aquel escenario, compasado co triste piar dos merlos, xa me puxo os pelos de punta. Só o pensar de que o avó estaría por alí, limpando o taller, privoume de botar a correr e largarme daquel lugar.
Puxen o cesto nun banco de pedra, e fun en busca do avó. Metinme no taller, e camiñei hasta o mesmo final, onde estaba o forno, a medida que chamaba:
-¡Avó, avó! ¿Onde está, avó?
De pronto déime conta que o avó non estaba no taller. ¿E por qué ía a estar no taller a aquela hora? O meu corazón pegou un brinco coma se botaran un foguete. Por as costas correume un suor frío coma un inverno. Nunca xamais había experimentado eu un medo tan estraño coma aquel.¿Qué demo me había inducido a min a entrar naquel taller? O lugar máis odiado e máis sinistro, o lugar que eu tanto temía e trataba de evitar, me había pillado Meterame naquel inferno, xusto no momento que non había alí ninguén para salvarme daqueles demos todos. Naquel momento, as fantasías dos meus pesadelos, e dos contos que os maiores contaban dos mortos, fixéronse alí realidade. Mesturáronse todos coma unha poción de feitizos no caldeiro dunha bruxa.
-Estou no inferno -pensaba eu-. Pero non pode ser certo. Estou soñando, e logo hei de espertar...
As figuras, almas malvadas alí penando, comezaron a rirse de min, unha risa desagradable hasta a desesperación. A risa saíalles de tódolos membros daquelas quimeras. Pois as que non tiñan cabeza, a risa saíalles pola barriga; e as cabezas tamén se rían sen corpo. Pernas e brazos rían. As risas rebotaban nas paredes, se multiplicaba por si mesmas e volvían a dar contra as miñas orellas. Eu tapaba as orellas coas mans, para non escoitar, pero aquelas risas me entraba palas ollo e pola boca. De pronto tódalas figuras se puxeron en movemento, saltando dos seus pedestais: brazos e pernas, e corpos sen pernas; ananos con anciños, e cobras e lagartos, todos viñan cara a mino. A súa intención era clara: queríanme escachizar, facer de min o que eran eles e botarme naquel forno, naquel inferno, e cociñarme como os cociñaran a eles. Tal vez todo aquel tempo fose namais que un corto momento, un instante antes dun grito. Pero a min pareceume unha eternidade e un sufrimento sen fin. Eu miraba a luz afora, e parecíame a miña vida que ía escapando do meu corpo. Cada vez vía aquela luz máis lonxe, e eu trataba de pillala, pero a luz escapaba. O fin, o berro que quedara atrancado na miña gorxa, un berro moito máis grande que o meu corpo, saíu, coma se toda a mina vida se fora pola boca. E coma obedecendo a voz humana, as figuras tornáronse de pedra outra vez, e onde estaban alí quedaron. Daquela eu aproveitei para correr cara aquela luz que me esperaba fóra. Pero o mesmo que pasa nos sonos, eu corría pero nunca daba chegado. De pronto sentín a sensación de que voaba, e que ía caendo naquela luz que eu traba de alcanzar desesperadamente. Foi daquela cando oín a voz doce e salvadora do avó, e déime conta que estaba nos seus brazos. Notei o calor do seu corpo, e a suavidade das súas barbas. ¡Que diferencia entre o calor humano e a frialdade dunha figura de pedra!
-¿Qué che pasa, Mano? ¿Quén che meteu medo? -preguntaba o avó apertándome contra o seu corpo.
Eu acaneaba de medo e trataba de abrazar todo o corpo do avó cós meus brazos pequenos.
-Están vivas, avó –gritei, o fin.
-¡Tranquilízate, tranquilízate! Eu estou aquí –gritaba o avó.
-¡Están vivas, avó! Aquel home tiña razón, e doulles vida ás figuras de barro...
-¡Que va, Mano, que va! Nin vivas nin mortas. Esas figuras son barro e namais -me tranquilizaba o avó.
-Eu vinas moverse e sentinas rir, avó. Queríanme botar naquel forno... queríanme levar para o mundo dos mortos.
-Non, Mano, non. O medo fíxoche ver iso. Vamos, amigo, usemos a cabeza e non teñamos medo desas bobadas.
Cando reaccionei empecei a sentirme avergonzado de coller tanto medo, e tratei de comportarme coma un home.
-Xa pasou, avó, xa non teño medo ningún -díxenlle.
-Boeno, home, boeno. ¿E qué nos trae por aquí a esta hora? Terías que estar no baile -dicíame o avó, como se aínda tratase de tranquilizarme.
-Viñen a traerlle a proba da festa, avó.
-¡A proba da la festa! -exclamou o avó.
-Si, avó: empanada, bizcocho, queixo e viño.
-¿Onde está todo iso? -preguntou con visible sorpresa.
-¿Está alí no banco. Veña comigo.

Mostreille o cesto. El foi quitando as cousas e foinas poñendo encima da pedra, a medida que cantaruxaba, cousa que nunca lle había sentido facer.
-¿E quén che dou todo isto, Mano?
-Tío Tom. Pero eu pedinllo.
-¡Pedíchesllo ti! ¿E cómo se che ocorreu isto? Dime amigo, dime.
-Porque a vostede ninguén o invita a festa, daquela eu tróuxenlla.
-Pois, amigo -dixo moi emocionado- facía ben tempo que eu non recibía un xesto tan bonito. ¡Qua Deus te bendiga!
O avó empezou a comer, e botou una risa, que aínda sendo unha risa pequena, era a primeira que eu lle sentía. Despois murmurou, como se falase para consigo mesmo:
-Esta empanada está ben feita, é un manxar. E este meimón está delicioso. Vouno a deixar para comer co queixo. E que terna que está esta carne, terna e ben saborosa. ¿Quén cociñou todo isto, Manuel?
-Foi madre, que fixo ela todo. Que tamén fixo o queixo. Xa fai moito tempo que o leva feito.
_-¡Qué boa cociñeira ten que ser! E eu aínda nona coñezo a a muller. Dálle as gracias, Mano da miña parte.
O avó empuxaba a comida con grolos de viño da bota, e seguía falando para si, eloxiando as calidades do viño e do resto da comida. Eu miraba silencioso, con una grade satisfacción de que lle gustara tanto aquela festa. En pouco tempo comeu todo, carne, empanada, bizcocho e queixo, proba de que estaba famento. Despois quedou coma pensando, acariñando a bota do viño entre as súas mans.
Eu, despois de descansar de aquel medo que pillara, déronme en tremer as pernas, e o corpo doíame coma se me houbesen dado paos. Estaba pensando naquela estraña sensación, que nunca antes había sentido, e coma se houbese adiviñado os meus pensamentos, díxome o avó:
-Si, xa vexo que levaches un susto tremendo
-Pensei que morría, avó... Pensei que xa estaba morto.
-Pois xa ves, non había porque asustarse tanto.
-E que esas figuras son cousas do demo, avó.
-Cousas do demo é o medo, Manolo ¿Que outra cosa ía a ser, senón? Ti ben ves que esas figuras son de barro. Pero é a forma delas o que mete medo.
-¿Daquela vostede tamén lles ten medo, avó? -preguntei, sen entender moi ben o que el me quería dicir.
-Cada coal ten as súas figuras e os seus medos, Manolo.
Tal vez o viño fixo falar o avó, pois, mentres ía baleirando a bota, grolo a grolo, por primeira vez falou de si mesmo. Enterreime, daquela, que o avó non levaba moito tempo na Casa Gran. Pasara por alí mendigando e, como na Casa Grande precisaban alguén para coidar do xardín, ofrecéronlle traballo. Contoume unha historia que non a comprendín naquel momento, pero que a entendín cando fun maior. Comprendín que un grande sufrimento atormentaba a súa memoria, por iso nunca falaba de si mesmo, e por iso non lle era permitido rir moito. Había sido a súa vida un fracaso, repleta de tempos mal aventurados. Una vida atormentada polo medo. Como eu non entendía de que medo me falaba, pensei que se refería as figuras de barro, tamén el lles tiña medo e que por iso non era feliz naquel traballo. Que aquela era a razón por a cal eu o notaba triste ultimamente. Daquela díxenlle:
-Avó, se eu fose grande e forte coma vostede, non lles ía a temer a esas cousas. Collía a aixada e as machucaba a todas sen deixar unha para contar o conto.
-Ti o ves tan simple como iso, ¿eh, Mano?
-Si, avó. Non deixaba una aí de pé.
-¿E qué dirían os homes que as fan? ¿E a muller de anteollos, que diría, Mano? -preguntaba o avó dándolle a cabeza, pero que non souben por qué o facía.
-Que digan o que lles dea a gana! Eu as machucaba o mesmo –foi a miña contestación, porque eu realmente odiaba aquelas figuras, e más despois do medo que me meteran.
O avó acariciaba a barba, e outra vez doulle a cabeza, daquela vez e
coma se estivese de acordo comigo. Levantouse e botou a andar, como se me
fose a deixar alí solo. Camiñou uns pasos e colleu un pao que estaba arrimado a parede. Parecía o mango dalgún anciño. Entregoumo, e el botou man dunha aixada, que tamén estaba por alí cerca, e díxome:
-Eses monstros que ti chamas, vanse a acordar de nós, xa verás, Mano.
Eu quedéino mirando estrañado. Pensei que estaba de broma. Pero o avó, o verme indeciso, botou un grito que me asustou. Aquel era un comando de guerra:
-¡A eles, Manuel!
Entramos naquel taller como dos furiosos guerreiros. Eu, co pao déballes as figuras nas narices, e nas mans, nos dedos dos pes e, onde
pensaba que lles doía máis. Resistíanse co pao, e non rompían, pero non se rían así da aixada do avó. Cabezas, brazos e pernas, todo voaba feito anaquiños diante daquela furiosa aixada. O avó dáballes con todas_as ganas, a medida que lles gritaba:
-¡Aí, toma! Apáñate esa, e esa outra. O demo con todos vós, que xa estou farto de vos todos...
Alí non quedou, o que se di estaca en parede. Como tratando de recobrar o alento, quedamos un momento mirando o desastre. Parecíamos dos heroes que acababan de ganar una batalla. Na escuridade do interior, as figuras esnaquizadas, parecían seres humanos todos desmembrados, como os ósos dos cabalos que eu vira na canteira. E de pronto, ó contemplar o esnaquizo daquelas figuras, o medo que lles tiña se transformou en pena, e sentín ganas de chorar por elas, coma se realmente foran xente. O avó respiraba fondo, tratando de dicirme algo, pero non lle chegaba o alento. Por fin murmurou:
-¡Vencemos, Manuel!
Saímos para o xardín. Alí, arrimadas as paredes, e entre as cercas de mirtas, como se houbesen escapado da batalla, nos miraban temerosas, outras figuras que, na tenue escuridade, parecían estar vivas.
-¡Aínda quedades vosoutras aí! -gritoulles o avó e, correndo a elas rompeulles a testa coa aixada.
Despois o avó dou en rir, una risa que asustaba, que máis parecía que choraba que que ría. Na escuridade, os seus ollos brillaban coma os dun gato enfadado. Colleume da man, e eu notei a súa man húmida e quente como o lume. De tal maneira a súa man tremía que me acaneaba o meu corpo todo. Saímos á pequena estrada. Eu xa me dei conta que o avó marchaba. Marchaba coma xa marcharan os outros avós, quen sabe a onde. Pero seguro estaba, que fose a onde fose, eu xamais o volvería a ver. Na estrada sacudimos as mans como de home a home, e díxome, así sen darlle voltas a despedida:
-¡Adeus, amigo Manuel!
-¡Adeus, avó! –contesteille.
El marchou para un lado e eu para o outro. Dende a cima da costa mirei
para atrás e, na escuridade daquela tarde que morría, vino camiñar entre as fileiras das árbores espidos, coma unha sombra que se ía escurrindo da miña memoria.
O AVÓ DO CHUZO
Había unha costume, entre a xente da aldea, de poñerlles medo os nenos co home da barba.
_Pórtate ben, neno, ou chamamos o Home da Barba. Se non es bo chamamos o Home da Barba.
Esas eran algunhas das ameazas coas que os pais trataban de facer bos os seus nenos. Algunhas veces pasaba por diante da nosa casa un home, que realmente metía medo. Era un vello moi alto e fraco, con una barba moi longa, e en vez de un pao ou un bastón, como usaban outros vellos, el usaba un tridente con un mango moi longo. Case sempre viña a cabalo dun burro negro. E como o burro era pequeno, e o home tan alto, os pes íanlle arrastrando polo chan. Chamáballe Diablillo o burro, pero quen parecía o demo era o home, e non o burro. Os nenos escapaban o velo, e el ríase, una risa forte e moi sarcástica. Ese home, algunhas veces parábase diante do noso portal a charlar e fumar con tío Tom. Desde o portal eu o observaba con un chisquiño de medo, por verbo daquelas ameazas que a xente usaba con referencia o home da barba. Pero, canto máis o observaba, menos malo me parecía o home aquel, ata que cheguei a pensar que non era xusto que os maiores amenizaran os seus nenos con aquela persoa. Eu funlle tomando cariño, un cariño que parecía nacer dunha inxustiza que a xente lle facía. Daquela, coma para remediar aquela inxustiza, eu bauticeino de novo, e chameille “Avó do Chuzo.” Así foi como, secretamente, sen el decatarse, o adoptei coma o meu terceiro avó. Namais me faltaba a ocasión, e a coraxe, de dicirllo. Pero a ocasión nunca se me presentaba. Porque, a veces, pasaban días, semanas, ou meses, sen que o home pasara por diante da nosa casa. Eu estrañaba aquelas largas ausencias do vello, e me pregunba a onde iria por tanto tempo. A veces, cando tardaba tanto en aparecer, pensaba que, coma os outros avós, el xa non volvería xamais. E durante unha daquelas longas ausencias, aventureime a preguntarlle por el a tío Tom. ­
-Marcharía a pedir -díxome.
-¿Daquela é un avó pobre?
-E o seu oficio -foi a contestación que recibín.
Eu dei en imaxinar o vello pedindo polas portas un anaco de pan,
pasando frío e durmindo nos palleiros, sen ninguén que que o quixera, namais que meténdolles medo ós nenos. Así foi que, sen el ter parte, eu xa lle tiña un grande cariño. Unha tarde, que non estaba ninguén na casa, pasou por alí o vello, montado no seu burro, coas súas pernas longas arrastrándolle polo chan, e o chuzo en alto. Aquel día parecía meter máis medo que nunca.
-¿Está teu tío Tom na casa, rapaz? -Preguntou con voz seca.
-Non está -contesteille, despois dunha corta indecisión.
-¡Arre, Diablillo, arre! -díxolle o burro, e seguiu camiño. Eu collín coraxe e berreille:
-¡Avó!.. ¿Déixame dar unha volta no burro?
Miroume coa boca aberta, coma se lle acabaran de facer a pregunta máis difícil do mundo. Sacou o burro de entre as pernas, camiñando para atrás nun pe, a medida que me facía siñas co chuzo de que fora. Corrín o seu encontro, con unha grande alegría, non ir no burro, senón por haber tido a coraxe de pedirllo, por haber roto aquel receo que nos separaba. Colleume dun brazo chimpoume no lombo do burro. O ramal do burro era un anaco de corda atada o fociño do animal, colleuna e tirou polo camiño adiante sen dicir palabra. No camiño atopamos con uns nenos que estaban brincado e, o vernos, escaparon gritando como alarmados:
-¡O home da barba leva a Manoliño!
O meu flamante avó botou unha risa forte, penso que causada polo medo dos rapaciños. Eu ría con el. Daquela, coma estrañado do meu comportamento, preguntou se eu non lle tiña medo, sendo aquelas as primeiras palabras que me dirixiu.
-Non, avó. Eu non lle teño medo ningún -contesteille.
-¿E por qué me chamas avó? Eu non son avó de ninguén –díxome sen moita simpatía.
-Chámolle avó, porque teño ganas de ter un avó... que os outros
marcharon todos.
-¡Todos! ¿Logo cantos eran? Eu só coñecín un avó teu.
-Ese era o avó da casa. Pero despois tiven un avó pobre, que só durou unha noite. E despois tiven o avó xardineiro, que durou máis, pero tamén marchou.
-¿E qué condicións se precisan para ser teu avó? –preguntou coma burlándose de min.
-Para ser coma os outros avós precisa ter barba, ser vello, e andar a pedir -expliqueille con toda a miña inocencia, tratando de demostrarlle que el rendía, tódalas condicións dun avó.
Dou volta para atrás e, sen dicir palabra, deixoume no portal. Meteu o burro entre as pernas e marchou falando solo polo camiño arriba. Eu quedei coma se me deran unha malleira. Pois había fracasado. No intento de conseguir a súa amizade, en algo o había ofendido e xa nunca sería meu avó. Estaba comprobado que ó vello do chuzo non lle gustaban os nenos. Por iso os maiores ameazaban os nenos con el. Andei triste o resto do día -por culpa de aquel tremendo fracaso- e xa na cama chorei, e me dicía: “Está visto que ninguén quere ser meu avó. Qué mala sorte teño cos avós.” Pero, o día seguinte, levanteime fresco, sen acordarme de ningún avó. Sen embargo algo andaba na miña cachola, porque estaba almorzando unha cunca de sopas de pan e leite, pero eu xogaba cos cachiños de pan, en vez de comer. E aquelo no era natural, que eu non acostumaba a xogar coa comida. Foi daquela cando sentín que alguén me chamaba desde o portal, e pareceume a voz do vello. Saín a portal sen terminar as sopas, e alí atopeime co vello, que traía o burro pola corda.
-¿Ves a dar una volta no burro, neno? -preguntoume.
Corrín tolo de alegría, que xa case saltei eu solo nas ancas do burro. O avó tirou polo carreiro, e ía falando solo, pero coa intención de que eu escoitara.
-Ter barba, ser vello e andar a pedir... iBoeno, boeno! Non pide nada este raparigo.
-E ter un burro para pasear, avó! -eu agreguei.
-¡Ai si, claro! Esqueceume iso. Case nada pide o rapaciño este. Case nada -repetía e se ría baixiño.
Gracias as leccións do avó xardineiro, eu xa coñecía o canto dos paxaros todos. E aquela mañá, os paxaros parecían moi alegres, e cantaban nos matos de pinos e nas fragas de castaños, con un grande barullo. O paxaro carpinteiro, que había quen lles chamaba petos, repicaban nas árbores, compasando o traballo co seu canto, que parecía a risa burlona do avó. Por entre os pinos, cacarexaban as pegas e os corvos. E lonxe cantaba o cuco. O cuco, non sei porque eran. Sempre cantaba lonxe. Pero parecía que todo o mundo estaba moi contento aquel día. Pois aquel paseo en burro foi o principio dunha longa amizade que durou moitos anos. No tardei en informarme que a xentes consideraba aquel avó coma un farsante, e un pícaro vividor. Cando chegaba o bo tempo marchaba a pedir a sitios lonxe, onde era coñecido polo alcume do Manco, porque, cando chegando as portas, en vez de dicir: “Ave María Purísima” como dicían os pobres, el dicía o seu famoso estiribillo, en castelán:
Una limosna para un manco por Dios,
que en una mano tengo cinco dedos
y en la otra tres y dos.
A xente ríase con aquel esteribillo, e dábanlle esmola a sacos cheos, cando a outros pobres non lles daban nada. E el pagáballe a xente levándolles noticias doutros sitios polos que había pasado. E se non había noticias el as inventaba, pois dicía que á xente só lle interesaban os contos, e non si eran certo. Por onde pasaba arrasaba con todo: pedía, compraba ou roubaba, pero cousa que lle gustara, non viña para a casa sen ela. A súa casa parecía a cova de Aladino, aínda que eu non sabía a historia de Aladino por aqueles tempos. Eu nunca pensei que un pobre puidese ser tan rico. En algunhas ocasións eu téñome sentido avergoñado daquel avó, porque oía comentarios da xente. Así que, o mellor, despois de sentir aqueles comentarios da xente, dicíalle eu:
-Avó ¿non lle da vergoña ir a pedir sen ter falta?
-Vergoña será roubar, e non pedir -contestaba.
-Pois algunha xente di que vostede é un ladrón, que canta cousa atopa por aí trina para a casa.
-¿Din iso? ¡Qué va, home! Eu traio para casa cousas que a xente deixa desatendidas. A xente non mira polo que teñen ¿sabes?
-E tamén din que vostede é un mentireiro -seguíalle eu informando.
-Recorda isto, neno. Todo aquel que queira saber da túa vida, embustes con el -aconsellábame.
Pero eses defectos ou virtudes, eran cousas superficiais. A alma daquel avó tardei anos en coñecela, e cando eso, comprendín que, debaixo daquela aparencia de demo, agochábase un anxo de moita beleza. A vida fixéralle unha das súas malas xogadas, e el disfrazaba a súa verdadeira identidade con aquel disfrace de demo.
A AVOA DAS CABRAS
Despois dun tempo de adoptar o avó do chuzo, pero moito antes de eu decatarme das súas astucias, fun por el introducido a unha vella que eu bauticei co nome de avoa das cabras. Esa avoa foi a persoa que eu máis quixen neste mundo, máis que quixen o avó do chuzo. Foi a avoa que me contou moitas historias, que eu contarei noutra ocasión.
Todo comezou pola picadura dun bicho. Tiña eu a mala costume de meter os dedos en canto burata atopaba, coa intención de darlles caza os seus moradores: grilos, sapos, ratos e paxaros, todo era grao para o meu muíño, como dicía o refrán. E nunha ocasión algún deses habitantes meteume o dente. Non souben de que raza sería a criatura, porque eu non vin o animal, xa que estaba dentro do burato, pero causoume moito dolor, e a man inchoume.
Houbo un grande desacordo entre os veciños, con respecto a crase de animal que me había causado aquel mal. Uns dicían que fora picadura de escorpión e que esas picaduras case sempre eran mortais. outros dicían que fora unha víbora e que eu non tiña salvación. o caso é que, naqueles tempos, para esas cousas miúdas, coma ser picaduras de escorpión e de víbora, non se chamaba o médico, que poucos mortais podían pagar médicos e medicamentos; e un enterro era máis barato. Por esas razóns sería que na casa non lle deron moita importancia o meu problema, dicindo que aquela picadura non era mortal. Madre dixo que me había picado un abellón; e e Tío Tom, que aveces gustáballe usar palabras técnicas, dixo que era alerxia de sapo. Aquela frase preocupoume máis que a mesma morte, porque eu nunca escoitara falar de alerxias, e seguro que foi Tío Tom o primeiro en inventar ese nome. El quixo dicir aire de sapo, que así dicían as vellas, que lle botaban a culpa os sapos por toda crase de salpullidos. Fose o que fose, a min a man doíame moito e pensei que ía a morrer. Veume a quitar daquel apuro o avó do chuzo. EI aseguroume que a picadura non era mortal, e que el me ía a levar a unha muller que tiña a pedra do veneno, e que ela me curaría de contado. Eu, por unha mala experiencia que xa tivera con esa crase de medicina caseira, non me entusiasmou aquela idea do avó. Así que pregunteille, antes de embarcarme noutra desas aventuras de vellas bruxas e menciñeiras milagrosas, pregunteille qué crase de pedra era aquela, coa que a vella curaba males coma o que a min me aflixía..
-Se a picadura é velenosa, a pedra cho quita e xa curas o momento -díxome.
-Avó -eu insistín- ¿esa muller non será unha desas bruxas que bendicen aire de sapo e salamndra, bendicen as casas e botan os demos fora?
-Ela fai de todo un pouco -dixo o avó sen facer caso das miñas
preocupacións.
Non me entusiasmaba nada a idea de que aquela bruxa, -amiga do avó- fora a quitar o veleno esmagándome a man, coma un peñusco de uvas debaixo do peso da roda dun muíño; ou que ma fervera nun dos seus caldeiros, que sería peor o remedio que a enfermidade.
-Avó, ¿é moi grande esa pedra –quíxenme asegurar.
-Será do tamaño dun paquete de tabaco _-dixo o avó-, e aquelo, máis ou menos, aliviou os meus temores. Pero aínda así quixen saber cómo quitaba o veleno a pedra.
-Cómo quita o veleno unha pedra tan pequena, avó?
-Pégase a inchazón e, despois de chupar o veleno, ten que caer nun cacharriño de leite. Alí queda o veleno e a leite se tira.
Fomos a visitar a bruxa. O avó botoume sobre as ancas do burro e el, apoiándose no chuzo, tirou polo ramal mato arriba. Cruzamos unha fraga de castaños, que era un dos meus lugares preferidos, porque estaba relativamente cerca da nosa casa, e alí había moitos paxaros e outros bichos, que eu sempre trataba de pillar. Pasados os castaños, e outras árbores de folla fresca, cruzamos uns piñares, un lugar que xa para min descoñecido, pois nunca me había aventurado a ir tan lonxe. O deixar os pinos, atopámonos con un prado de herba alta e moi verde, regado por un cristalino arroio, onde o burro non se cansaba de beber.
-Avó díxenlle- vostede tiña ese burro morte de sede. ¿Cánto tempo fai que non lle da de beber?
-Non é tanta a sede como parece, Mano. Os burros beben a modiño,­ filtrando a auga cos morros e non deixan pasar porcallada.
-Esa auga non ten nada que filtrar, avó. Aínda eu vou a beber, que teño sede.
-Se tes sede espera, que logo chegaremos a unha fonte que bota a auga máis doce do mundo -dixo o avó tirando polo burro, e agregou: Non sei se saberás que os burros non beben auga estancada.
Viaxando no burro, conversando co avó e entretido como ía co que se me presentaba por diante, non se me ocurrira de mirar para atrás, e o facelo atopeime con un panorama marabilloso, e doume a sensación que desde alí se vía o mundo enteiro.
-Aquela e nosa aldea, avó? -preguntei.
-Aquela é.
Seguimos costa arriba, por o careiro que estaba a carón do prado. Onde se acababa o prado había dúas pedras moi grandes. E na cima de unha das pedras estaba un can sentado. Pareceume curiosa a ocorrencia do can, subirse a unha pedra, coma para vexilar dende alí o que pasaba o seu arredor. Pero o acercarnos notei, con grande sorpresa, que o can tamén era de pedra.
-Avó, sabe que eu pensei que ese can era de verdade.
-Si que está moi ben feito, verdade? –dixo o avó.
-¿Quén_o faría, avó?
-Contan que o fixo un gaiteiro.
-Un gaiteiro! Pois eu non sabía que os gaiteiros podían facer cans de pedra, avó.
-Éche unha historia bonita, a historia de ese can a de ese gaiteiro.
-E vostede a sabe, avó?
-Eu seina a miña maneira, porque a contan de moitas maneiras.
Naquel momento o burro pillou un brinco para saltar o arroio, coa intención de escapar e comer herba no prado. Como me colleu descoidado, eu dei co meu corpo no chan. O burro nin se decatou da mina caída. O avó, despois de comprobar que non me magoara, porque eu caera na herba, el ríase anque a min non me facía gracia a súa risa. Daquela me dixo:
-Sabes que che digo, mano? Diablillo parece ter fame. Vamos a deixalo que como desa herba tan boa e fresca, mentres eu descanso as pernas e fumo un cigarro.
Como a risa burlona do avó me molestara un pouco, díxenlle, a forma de vinganza:
-Avó, despois non quere que lle chamen ladrón. Ese prado non é seu, e deixar que o burro coma esa herba é coma roubar.
-Ti tes razón. ¿Pero cómo lle fas ti entender iso o burro? -dixo o avó, e tan tranquilamente sentou a carón do valo e púxose a facer un cigarro.
A min acabábame coa paciencia verlle facer os cigarros. Entre facer e fumar íaselle o día. E naquela ocasión, cando acabou de fumar xa o burro estaba inchado coma unha abrótega, de tanta herba que comera.
-Como é barata hai que aproveitar ¿e avó?
-Tes razón que está ben cheo. Daquela desde aquí vamos os tres andando, que a el ben lle chega carretar a súa barriga.
Baixamos por unha corredoira fonda e chegamos a unha chanceira alí o camiño abríase en dous, e alí había unha fonte. O avó bebeu dos caños e díxome:
-Esta é a fonte que che dixen, Mano. Bebe se tes sede, que non atoparás, en ningún outro sitio, auga tan doce coma esta.
O avó levantoume en brazos e eu bebín do caños, coa esperanza de que aquela auga me soubera coma un caramelo, pero para min era auga coma outra calquera. Seguimos o camiño da dereita e logo chegamos a primeira casa da aldea. Unha casa pequena, por un lado media enterrada no valo do mato. Facíalle compañía unha choza con tellado de palla, na que había moita leña seca para o lume. Diante da casa había un pequeno curral, pero non estaba estrado de toxos ou esterco, como era normal noutros currais. Tampouco había ferramentas de labranza: coma carros, arados, grades e caínzos. Só vin un par de aixadas e un anciño arrimados contra un poste da choza. Contra as paredes da casa había moitas flores. E da parte debaixo da casa había unha horta con árbores froiteiros; e despois da horta había moitas máis casas, con grandes chemineas botando fume. Había no aire un rico olor a tortilla, coma se o olor viñera naquel fume. Vendo que o avó se metía para o curral daquela casa pequena, pregunteille:
-Avó ¿é esta a casa a casa da bruxa?
-¡Deixa de chamarlle bruxa a xente, neno! Como a muller se entere que lle chamas bruxa vaiche a dar un bo estirón de orellas. E ben merecido o tes, por andarlle chamando cousas a xente.
Era a primeira vez que o avó me levantaba a voz, ue quedei tan delourado coma se me deran paúis. E apoderouse algo así coma unha sensación de soidade. O avó non lle gustara nada que lle chamara bruxa a súa amiga, así da maneira tan descarada como o fixera eu. Naquel momento comprendín que aquela muller tiña que ser moi apreciada polo avó, para haberme regañado con aquela firmeza. O avó comprendeu os meus sentimentos e, coma se a el tamén lle houbera doído o levantarme a voz, daquela maneira, díxome:
-Non te preocupes, que eu non llo vou a dicir.
Atou o burro a un poste da choza e, mentres o facía, o burro botou unha orneada, coma anunciando a nosa presencia. E así foi, que o momento saíu a porta unha muller que parecía moi agradable. Cubríalle a cabeza un pano negro, atado detrás, como era a costume das mulleres maiores. Pero ela non parecía vella con aquel pano, como parecían as outras mulleres que había na nosa aldea. Sobre os ombros vestía unha toca que que lle quedaba moi ben plantada. Anque vestía de negro, non parecía estar de loito, coma as outras vellas que sempre andaban de loito. A muller botou unha risiña, a medida que exclamaba:
-¡Pero mira quén anda por aquí!
Tiña tódolos dentes, pequenos pero brancos. Diferente das vellas da nosa aldea que, a que non lle faltaba un dente lle faltaban todos, e se tiñan algún parecía que sempre os tiñan cheos de pan. A muller abriu a outra media porta, a debaixo, e saíu o curral. Daquela poiden verlle as saias negras, e unhas zocas mui decoradas. A muller era pequena e delgada, moi ben feita.
-¿Qué te trae por aquí, amigo? –preguntoulle, acercándose o avó.
-Traioche un enfermo, María -díxolle o avó.
-E logo quén é este home tan pequeno? -preguntou a muller.
-Este é o meu neto Manuel -dixolle o avó con moita fachenda.
-¡Ah, o famoso Manuel! Tiña eu gana de conocer o famoso Manuel.
¡Famoso! -pensei eu. Famosa é a xente que a conoce todo o mundo, pero a min non me conoce todo o mundo.
-Juan sempre fala de. Anda, pasa para a miña casa.
-Mordéuno un bicho. Pensa que foi unha cobra -dixolle o avó.
-¡Unha cóbrega! Se o mordera unha cóbra non estaría aí rindo tan tranquilo. Déixame ver onde te picou –pidiume e eu tendinlle a man, e a muller a inspecionou, e dianosticou. -¡Morededura de cobra! Ese é aire de sapo.
-Sempre anda metendo os dedos en canto furaco ve -dixo o avó.
-Pois un día podes levar un ecarmento. Ti cóidate dos furacos.
Aquel temor que tiña de atoparme con unha bruxa, foise. Psamos a cociña e nos mandou sentar nos bancos da lareira, cerca do lume.
-Antes de nada -dixo a muller- vamos a curar a este homiño.
Dicindo o coal botou nunha punchera, sete culleradas de auga bendita, que ela tiña nunha botella. Na auga botou sete miallas de pan, e sete graus de trigo. Acórdome ben que foron sete, porque eu xa sabía contar. Por un momento eu pensei que a muller estaba facendo sopas. Puxo un trapo branco, moi limpo, sobre a artesa e mandoume sentar alí o lado dela, nunha banqueta pequena, e que puxera enriba do trapo a miña man, cos dedos abertos e ben estricados. Fíxen o que me mandou e ela comenzou unhas ceremonias, das que non podo acordarme de tódas elas Acórdome que se persignou e orou un Padrenoso. Despois, a medida que poñía unha mialla de pan en cada dedo, decía:
-Aire sapo váite o furaco, aire de culebra váite a pedra, aire de salamandra váite...
Non me acorde de máis, pero mandar mandounos a todos a pasear. Repetiu mismo cos graus de trigo, e despois tirou a auga o corral pola ventá, e dixo, penso que referíndose as outras migallas de pan e os dous graus de trigo que quedaban na punchera:
-Para o desmo e para o sapo, e o demo con todo o trato.
-¡Daquela non fará falta a pedra do veneno -preguntei eu, porque, despois de perderlle o medo a muller, entroume unha grande curiosidade por ver aquela pedra máxica.
-Faremos café, daquela –dixo a muller dirixíndose o avó, e sin contestar a miña pregunta.
-Si, fai café e déixate de bendicións -contestou o avó.
A senora empezou coa tarea de facer café, e o avó aliar outro pitillo. Eu quedei obsevando a miña man, que xa non me doía, e o hinchazón parecía haber dsaparecido, e pensei: “Qué ben sabe bendecir esta señora.”
Mentres a señora preparaba o café, e conversaba co avó, eu fun obsevando os detalles daquela casiña. Eu nunca vira unha casa tan ben coidada coma aquela. Nunha estantería, había unha roca cargada con unha madexa de liño, e o seu lado tamén había un fuxo, polo que me dei conta que a muller debía de ganar algún carto fiando. Eu pensaba, mirando todo aquelo, tan ordenado e limpo, no engañado que estaba en pensar que a muller era unha bruxa; pois envez dunha bruxa atopareme con unha hada. Tiña razón o avó en enfadarse comigo por chamarlle bruxa. A deñora botou tres culleradas de café na pota e o foi remexendo con unha culler de pau. Despois colleu un tizón ardendo e o apagou no café. Eles servironse café, e a min serviume unha cunca de leite con pan. Senteime na banqueta, que parecía estar feita a miña medida, e poñendo a cunca sobre a artesa, fun desfrangullando o pan no leite.
-É leite de cabra ¿sabes? Millor que a de vaca -aclarou a muller.
De cabra ou de vaca, aquela merenda soupome a gloria, porque era a primeira vez que alguén me invitaban a comer, e aquele era para min unha aventura. Mentras comía aquelas sabrosas sopas, alguén petou detrás dunha porta pequena que había cerca da cociña, uns tumbos fortes que me puxeron medo.
-Si. Non me esquenzo de vos, non -gritou a muller.
-¿Quén estará aí encerrado? -pregunteime.
Os tombos repetíronse varias veces, mentras que a miña curiosidade medraba por saber quen estaba alí encerrado. Acodeime dun home da aldea que o tiñan encerrado nunha bodega, porque decían que tiña o deno no corpo, e el sempre estaba dando tombos na porta. Mentras os tombosseguían, a avoa falaba coma se tivera alí a alguén encerrado.
-Xa vou. ¡Qué pouca pacencia!
-Millor as deixas salir, ou tiranche a porta abaixo –dixolle o o avó.
-Dígoche que son unhas locas de atar. Cando sinten voces extranas non hai quenas arrecade –comentou a muller.
Eu estaba asustado de tanto misteri. Comencei a pensar, outra vez, que aquela muller era unha bruxa, pero que se disfrazaba de hada, ela e a súa casa, para enganarme. E o avó do chuzo era un home misterioso, amigo daquela bruxa. Por iso se enfadara comigo, por darme conta que me levaba a unha bruxa. E aquelas ceremonias que me botara coas migallas de pan e os graus de trigo, eran para facerme esquencer o pasado. Dei en pensar que xa facía moito tempo que saira da nosa casa, que a nosa casa quedaba mui lonxe, e que xa nunca máis a ela volvería. Estaba pensando así, cando os tombos se repetiron naquela porta, con estrondo que me fixêronrne saltar do banco, deixando caer a bonita cunca o piso de pedra, onde se fixo enacos.
-¡Meu Deus! -gritou a vella, alarmada polos ruidos dos tombos e da cunca o esacharrarse no chan.
A porta saltou das súas bisagras, e por alí sairon, a tropel, dúas cabras grandes coma o burro do avó, e tres cabritiños pequenos. Os cabritos saltaban coma pelotas, e as cabras correron a olerme darriba a baixo. Eu quedei petrificado de medo, porque eu nunca vira cabras, que na nosa aldea, naquelestempos no había cabras, e aquela era a primeira vez que eu as via. Os seus cornos afiados parecían os dente do chuzo do avó. Parecía que se rian de min cando me olían.
-Non lles teñas medo, que son mui mansinas. Olente para conocerte -tranquilizoume a señora.
Penso que foi o medo, precisamente, o que me fixo que lles pasara a man por aquelas campaniñas que tiñan no pescozo. E foi daquela, o salir do meu estupor, que sentin rire o avó.
-Vaia medo que pillou Manuel. Non vas a gañar para cuncas e portas, se isto sigue así.
A muller regañoulles as cabras, amenazándoas, coma se foran súas fillas, e elas parecían mui avergonadas de haber roto a porta. Pero a avoa a non me reniu por romper a cunca. O contrario, díxome que tiña moitas cuncas coma aquela. Sería aquela a única vez que non me reñiran por romper algo, e quedei devatíndome entre a confusión e a algría. Contento daquela amabilidade da señorai, pero confuso por non ser castigado, xa que eu estaba acostumbrado a un estirón de orellas por cousas menores.
O medo, que se apderara da miña imaxinación, desipouse coma unha névoa, coma unha nuble de fume, e sentín un pouco de vergona de min mismo por desconfiar, por un momento, daqueles avós tan bos.
Ós cabritiftos gustáballes brincado conrnigo, e eu os acariciaba, e daba unha sensación mui agradable a súa pelaxe tan suave. As cabras empuxabana a voa co focifto coma pedíndolle algo.
-As habera que levar a pacer un pouco -dixo a avoa.
O escoitar aquelo, as cabras daban brincos coma cans cando queren ir a correr. Ian a porta e volvían, e balaban impacentes.
-Teñen razón, que a tarde logo se vai -dixo o avó, referíndos a urxencia das cabra.
-Pois vamos a pacer unpouco, filliñas -dixolles a muller ás cabras.
A min fíxome moita gracia aquelo, porque a muller falou coma se tamén ela fora unha cabra. Coa misma colleu a roca e o fuso e salimos todos o curral, donde o burro nos recibiu con un prolongado orneu. Tan axiñta como o avó o soltou, o animal tirou uns couces o aire, e correu o medio do curra a empoiarse.
-Cómo vai a túa man, neno? -preguntoume a a muller mentras o burro se revolcaba.
-Xa non me doi nada -contesteille.
-¡Ale! Vamos, Diablillo, que xa tomaches a cebada –dixolle o avó, o burro, porque a xente chamaballe tomar a cebada os rebolcos dos burros.
-Parece que vamos a ter cambio de tempo -comentou a avoa vendo
revolcarse o burro.
-Este revólcase sen cambio de tempo, María. Fáino para embarroarde e así non cargar conmigo -aclarou o avó.
Chegamos a fonte, onde outra vez bebimos todos. O burro e as cabras primeiro. As cabras poñían as patas de diante na pila e bebían dos caños coma se foran persoas. O avó e a señora, levantaron os cabritos e eles beberon na pila. Despois o avó levantoume a min e eu bebín dos caños. Seguimos o camiño fondo hasta sair a chanceira. O avó falaban as súas cousas coa muller, mentras que eu me divertía cos cabritos, mirando como corrían e brincaban, mostrándome a súa habilidade, subindo subindo as ladeiras dos valos. Debían de pensar que eu era un cabrito. As súas nais, máis formales, dedicabanse a pacer. A muller espetou a roca na cintura e comenzou a fiar. Fiaba e falaba con nós, sen mirar o que facía, señal de que tiña moita práctica en facer aquel traballo.
O avó meteu o burro entre as pernas e despediuse da muller, e ela despediuse de min.
-Adeus, neto Manuel -dixo con unha risiña, como se aquelo de neto fora unha broma.
-Adeus, avoa das cabras -díxenlle eu.
Non sei porque me salíu aquelo de chamarlle avoa das cabras. Sería porque ela lles chamou fillas as cabras. Eu esperaba que o avó me regañara por chamarlle así a muller, pero o avó riu e repetiu a frase el mismo, pero non fixo ningún comentariso. E así foi como eu conecín, e adoptei aquela avoa, gracias a picadura dunha pequena criatura; e para ben ou para mal, aquela muller deixou profundas rilleiras na mina vida. Pos encheume a cabeza de tantas historias de hadas, encantos e outras fantasías, que me fixo vivir nun mundo de ensoño e, cando máis tarde atopei coa relaidade da vida, tiven que padecer, porque aquela avoa había recreado na miña mente un mundo que non existía na realidade. Pero, a pesar de eso, sempre recordei aquela vida pastoril, na súa compañía, coma o tempo máis feliz da mina vida. E se máis tarde padecín, por ter o corazón brando, tamén sentín pena por outros rapaces, cando nas grandes cidades os vin sen bosques onde brincar.
A ENFEMIDADE
Eu nunca sentín a falta dun pai, así coma sentín tanto a do avó. Porque eu recordaba moi ben o avó, pero non así a meu pai que, segundo me contaron, morreu nos últimos días da guera. Para min tío Tom era coma un pai. Pero cando eu tiña uns dez anos, tío Tomás e miña nai casáronse, e aquel casamento pilloume de sorpresa. E cando a sorte, que hasta daquela nos tratara ben, comenzóu a revirarse, e eu lle botaba a culpa o casamente. Ademais pasei moita vergoña, porque a xente facíanme preguntas que eu non podía contestar.
-¿E logo, Mano, ahora estarás contento con un pai novo.
As peores aínda eran as rapaciñas, que de unha maneira descarada me preguntaban:
-Daquela, Mano, ¿agora túa nai e teu tío dormen xuntos?
Nunha ocasión unha vella escoitou dicir iso a unha rapaza e díxolle a muller, case que coma enfadada.
-¡Dormen, nena, dormen! Xa durmían antes.
Entre o rio de lavar, e o camiño, había unha silveira, e as mulleres non me viron. Alí quedei a escoitar a ver que dicían, porque no río sempre falaban cousas malas da xente, e eu oía o nome de miña nai. Estaban comentando as mulleres:
-Véxolle moi mala cara.
-Non se lle ve moi ven, non.
-O casamento non lle prestou nada.
O chegar a casa púxenme a mirar para miña nai. Esataba sentada nun banco detrás do lume. Non facía frio, pero a min pareceume que ela estaba temblando. Parece que tiñan razon as mulleres do rio -pensei eu. Unha tardeciña, viñeron a casa unhas veciñas, que todas parecían moi interesadas pola saude da miña nai.
-Iso non é nada, muller. E un aire...
-Eso é o que é. Un aire da porta -xa atallaba outra das vecinas.
-Seguro que te colleu unha corrente o estar amasando.
-Si, que non hai cousa peor eso. Eu sempre lles berro os rapaces que cerren a porta cando estou amasando.
Despois, unhas recomendabanlle tilo, e outras manzanilla. E como con aquelo non melloraba, lle deron en poner cataplasmas de liñaza no peito. Miña nai dou en toser, e daquela decían as vecinas:
-Viches, como a liñaza che fixo ablandar ese catarro.
Nin liñaza, nin manzanilla, nin tilo. O fin tivo que vir o médico. Ten que estar ben enferma miña nai para chamar a un médico -pensei eu- porque naqueles tempos, chamaban polo médico cando xa se estaba morrendo. O médico enfadóuse moito con Tío Tom, por non chamalo antes. Eu sentínlle falar o médico dun fillo, que o fillo corría perigro, e que por iso o médico se enfàdaba con meu tío. Por aquel comentario eu fugureime que miña nai estaba encinta, e que era por iso que se sentía enferma. Pois eu xa sabía que, algunhas veces, as mulleres se ponían malas cando esperaban familia; porque as mulleres, e especialmente as vellas, falàban de todo iso diante dos rapaces.
-Seguro que vai a ser unha nena –pensei eu.
Metéuseme na cachola que ía a ter unha irmán, e xa me via eu brincando con ela. Hasta lle busquei varios nomes. Cando un non me parecía bonito, buscaballe outro. Nunca tan algre me sentín coma naqueles días. Veume a quitóume daquela alegría Tío Tom. Fomos a facer un traballo os dous xuntos, e dixome el:
-Temos que falar, Mano.
Custoulle moito falar, para dicirme o que me tiña que decir. Enteréime, daquela, que o neno que había que salvar era eu.
-Túa nai -empezou dicindo- está mui enferma. E non hai cura para ela. A enfermidade é contaxosa, e o médico aconse­lloubos que che buscara unha casa onde estar; porque ó lado de túa nai podeste enfermar.
¡Marchar da casa! ¿E para onde? -me preguntaba eu-. Naqueles tempos en tódalas casas había unha chea de rapaces. ¿Quén ía a querer unha boca máis para comer o pouco pan que había? A min colléume unha pena que case morro. Mais que pepa parecía medo. ¿Qué enfermidade era aquela de miña nai, logo, para que eu non podera estar na casa, o pé dela? A miñna edade, e coa pouca escola que tina, qué ía a saber eu daquelas enfermidades contaxosas. Haabía que vender as ovellas todas, que todas non eran moitas. Pero se eu marchaba da casa non había quen mirara por elas, e os cartos facían falta para mercar medicinas e para pagarlle ó médico. Un día levámolas todas a feira e aló quedaron. Dóume un pouco de pena velas marchar. Pero despois dixen: Vaia o demo nelas, que xa vou cheo de ser pastor. Non sabía eu que aínda me faltaba un rabo por desollar como decía o refrán.
Mercou as ovellas un home pequeno, de barbas rubias, que falaba moi to alabando a súa riqueza. Entre todo o que falou, dixo que falta lle facía un rapaz coma min para cuidar das ovellas e facer outros traballos meudos pola casa. Tío Tom acolléuse ó que o home comentou, e lle dixo que eu podía ir a fecerlle aqueles traballos.
-Ei de falar coas mulleres a ver o que din, que eu non fago nada sin falar antes con elas. E a millor forma de gardar a paz na casa -dixo o mercader, e botou unha risa coma se dixera o millor chiste do mundo. Pasados uns días, despois da feireada, apareceu pola casa, montado nuha besta mui grande e mui ben mantida. Sentóuse o homiño a beira do lume, e falou toda a santa tarde sen parar, e sen decir nada. Vendo o noso gato empoiado, alí na cinza ó amor do lume, empezou a contar dun gato que el mercara nunha ocasión. Do gato saltou a un can, e do can a unha lebre; e así recorreu o mundo enteiro sen acabar nada do que empezara. A min o home non me chistou moito, por quelo das barbas rubias. Nunha ocasión, a avoa das cabras tivera unha riña con un home que tiña as barbas rubias, e lle dixo a avoa:
“Cando o río vaia arriba
e o carballo bote uvas
haslle de chamar bon home
o que teña as barbas rubias”.

Quedóume quel esteribillo na cachola e, o ver aquel homino coas barbas tan trubias, dixen eu aquel dito do raposo:” Ti serás pan, pero cheirar cheirasme a can.” Cando falaron do meu trato,­ dixo o homiño:
-Héino de mandar a escola, e héino de vestir ben. E tamén lle hei de dar algún carto. Comer xa nada. Non queda ben que eu o diga, pero as minas mulleres cociñan coma para os señores; que ainda non se come tan ben na casa dun rei. Marchamos os dous nas costas da besta. Aquelo gustou, porque os cabalos eran os meus animales favoritos e, a falta de cabalos, boas eran bestas. Case me caeu unha bágua cando miña nai me dixo:
-Adeus, neno. Guíate polo que che manden, e sé bo.
Díxome aquelo dun xeito coma se pensara que non me ía a ver nunca máis. Levábamos un bon anaco de tempo trotado, e ó home se lle ía termiñando a fala. Por alí que chegamos a unha costa, e díxome, xa con un tono mais duro:
-Báixate, rapaz, e colle tí a corda da besta, que está mui gorda, e esta costa élle moito para os dous.
Pareceume que para un animal tan forte coma aquel, pouca diferencia lle facía un rapaz; que a besta estaría gorda, pero eu estaba fraco. Non dixen esta boca é miña. Tiréime embaixo e collín a corda. E aquela foi a última vez que lle provei o lombo a besta.
Chegando a tal casa cando xa ecurecía. Comprendín, de contado, porque o home non facía nada sin permiso das mulleres. Eran sete mulleres na casa, todas vestidas de negro, que mimo parecían unha bandada de corvos, e falar falaban todas xuntas coma as pegas. Notei, daquela, que o home alí nin tallaba nin cosía. Pois as que cortaban o bacallao eran as mulleres. A el non lle deixaban nin abrir o pico. Por eso sería que el falaba tanto cando estaba lonxe delas.
A primeira sorpresa que levei, foi xa aquela noite, cando me amañaron a cama no pesebre das ovellas. Eu pensei que non terán acomodación por chegáremos tarde. Con todo tiven a cara dura de preguntar:
-¿E logo non tedes cama no sobrado?
-Ai, ben che sirve esta, neno. E non te queixes, que quen lles dera a moitos pastores por ahí adiante durmir asi quentiños.
Pedínlles que me deixaran o candil, e mo deixaron. Menos mal, que senón xa morría de pena aquela noite. Pois non cerrei ollo. Un dealle que me fixo chorar -porque tiña ganas de chorar- foi o as ovellas, que me conocéron e balaban coma se me quixeran contar as súas penas. E cando rompín a chorar, elas empuxábanme co focifio, coma decíndome: “Cala, ho, non chores, que nos fas chorar a nósamén.” Pobrifias! Mismo parecía que me aloumiñaban co focifio, para que non chorara. O velas tan amigas, moito remordemente me colleu, pensando nos cascotazos que lles dera noutros tempos. Aquela noite déime de conta do triste que ten que ser a vida dos animais domésticos. Encaríñanse coa xente, e dsespois os venden, e eles, pobriños, teñen que andar sin xeito de un lado para outro, sin poder contarlle as súas penas a ningué. E despois aíanda acaban con eles no matadeiro.
Aquela primeira noite tamén me acordei moito da avoa das cabras. Qué bonitos me pareceron, o recordalos, queles tempos que pasáramos xuntos nas Lombas dos Cabalos Vellos. ¡Pobre avóa! Non lle fun o enterro ni o velorio, porque non tiven valor de ir. Non quería vela morta, nen verlle botar terra enriba. Penso que fixen ben, asi, por un tempo, facía de conta que a índa estaba viva. E, cando despois da súa morte, eu andaba solo coas ovellas polos matos, sempre abrigaba a esperanza de atoparme con ela. Parecíme que, dun intre a outro, a ía a ver vir polo mato adiante, coa roca espeada na toca, e facendo bailar o fuso na punta dos dedos. A veces parecíame escoitar a súa voz, que me chamaba desde lonxe. Eu miraba para algunha ramalleira, ou calquer toxeira que se abaneaban co vento, e imaxinaba que era ela. Pois eu non perdía a esperazan de volver a vela, aíanda que fora na forma dunha pantasma. Pero nunca máis a volvín a ver. Igual que o avó da casa, e o avó pobre, e o avó xardineiro, ela tamén me había abandoado para sempre. Acordéime, naquelas noites tristes, alí solino o pé das ovellas, daquelea consellos que avoa me daba, naquel último dos verans que pasamos xuntos:
-Sempre que poidas vai a escola. Acórdate que me prometiches escribir as minas historias.
Penso que me decía aquelo para animarme, porque eu á escola lle tina máis medo que o demo a cruz. Non era así cos primeiros mestres que recordo, pero despois viñeran unhas mestres que non facían máis que enseñar relixion e dar labazadas. E naquela casa non tiñan traza de mandarme a escola nin un día. Me acordeí moito, tamén, do comentario que me fixera a avoa, cando estivera enferma.
-Teño o presentimento, Mano de que este será o último ano que pasemos xuntos por estes matos.
E despois empezaba a contar, coma se fora unha bruxa, toda a mina vida de por diante. Díxome que o tempo estaba chegando cando a miña vida ía a dar un brinco. E dixome rindo que tivera coidado de non caer de cu cando dera ese brinco.
-¿E logo ustede cómo sabe iso, avoa? ¿E bruxa, ou fala como dí a xente, así da gorxa para riba?
-Non son bruxa nin meigallo. Estas cousas as sabe calquera que vivira os anos que vivín eu, a menos que vivira cos ollos pechados e os oidos tapados. Hasta agora fuches neno, pero chegaches a idade que vas a pillar ese brinco para diante. E cando sexa así, dexarás a ese neno detrás. E quéro dicirche, con isto, que é durante ese brinco cando mais dun home dou coas narices no chan. E ti ben me entende, que parvo non eres.
Despois dicía que non tivera medo, que cando todo iso pasara, eu ía a ser un home de ben. Penso que a avoa morreu porque quixo. Decía ela, xa non quedaban neste mundo, moitas cousas que valera a pena de vivir por elas. Os encantos das fontes, dos bosques, e as fadas, ía desaparecendo: ou morrían, ou marchaban a outras terras, ou a outros países, ou outros bosques; porque por alí a xente xa non facía caso a esas cousas. Iso decía a avoa. Decía que, o millor, todas esas fadas ían para outros mundos, donde a xente deixara ás pedras dormir e as árbores medrar. Pois así tamén pensaba eu aquelas noites, alí solo no pesebre das ovellas; e moitas noites recei para morrer, tal era a miña desolación. Alí aprendín o bonito que é a casa dún. Na casa levaba algún estirón de orellas, pero ben merecido os tiña cando mo facía. Aparte deso, me quería. Miña nai sempre me ofrecía leña pero nunca ma daba. Eu xa me ria dela.
-Ríete, ríete, que xa o mundo te enseñará decíame ela.
Pois xa me estaban enseñando naquela casa, que todos pensaban que o meu cu era un pandeiro, e o pasar o meu lado, sin ter porque, xa me tiraban un couce. A maioría deles perdíanse no aire, que o meu cu logo aprendeu a ver vir o zoco. Cando eles viron que dos couces o meu cu escapaba, daquela empezaron a darme cachetes na cachola. Era a xente máis tonta do mundo. ¿Por qué faríéin aquelo, se eu facía o que me mandaban como me dixera miña nai? Moitas veces viñeronme ganas de deixar todo e marchar para a casa. Pero no estaba seguro se sería ben recibido, porquem para entón, a min meteraseme na cachola que miña nai amais meu tío desfixéranse de mín, non pola enfermidade, senón para estar solos, que o casado casa quere. Que eu ben estaba o tanto dese refrán. Por esa razón aguantei, e a veces parecía que o mundo se abría debaixo dos meus pes. Durante o tempo que durei naquela casa, non me puiden enterar quen das sete mulleres era a muller do barbas rubiàs; nin cales eran tías ou irmás. Todas eran a berrar co home, e despois, de rebote, el as pillaba conmigo. Elas, falaban todas xuntas e ningunha escoitaba o que decía a outra. Mandabanme traballos todas a un tempo. Unha dábamme o machado para que partira leña; a outra metía un caldeiro na man e mandabame á fonte por auga; a outra poníamme unha corda no ombro e mandábame a herba. Cando eu non sabía para que lado coller, dábanme patadas no cu e cachetes na cabeza. O door pouco me importaba,que eu era duro, pero a vergoña de ser castigado así por mulleres tolas era unha tortura insufrible. Rezaban o rosario tolas noites, pero sen parar de traballar; porque alí o traballo, como unhas facían e outras desfacían, nunca se daba acababa. Pois sucedía que, como non paraban de traballar, úns andaban por un lado da casa e outros polo outro, cada cal rezada o que lle cadraba. Cando úns ían pola sata María, outros ían polo Padrenoso, e así todo revolto.
O home dicía que se comía millor na súa casa que na casa dun rei. Se os reises tiveran que comer aquela comida ninguén quixera ser rei. Unha vez, a muller máis vella, estaba facendo o caldo, e cada vez que levantaba o testo, co vapor que salía do pote abrandaba a nariz, e daquela caíanlle os mocos no caldo.
-¡Ou senora! ¿E vostede non ve que lle cae a pinganilla no caldo?
-Amais non é mancha de xudíu -contestoume.
A VISITA DO AVO
Unha tarde estaba eu coidando un par de vacas ladronas que había naquela casa. As tiña que levar da corda alrededor dun nabal de mui viciosos e bonitos grelos, todos florecidos de flores amarelas, que por iso digo que eran bonitos, que para comer xa non servían. As mulleres da casa, tolas como eran, estaban tan enamoradas e orgullosos daqueles grelos que nos comían por mira para eles. E como dicía, xa estaban todos botando o páu, e as mulleres decían que aínda non estaban a punto para o pote. Eu tiña que lindar as vacas amarradas a unha corda, porque as tolas das mulleres, amenazábanme con sacarme o pelexo se unha vaca lle botaba lingua a un daqueles nabos. Así que eu tina que estar sempre con un ollo no gato e outro no plato. Porque as vacas eran unhas ladronas, coma aquela familia toda, e cando eu miraba para quelquer paxaro, elas xa estiraban a lengua dun metro, e pillaban un nabo coma se o cortaran con unha fouce. Pois estando así, atento o que facía, vin de esgallo, o lonxe, un home montado nun burro negro, e con un chuzo na man, que mismo se parecía o avó. ¿Pero que ía a facer o avó do chuzo por alí aquelas horas? Nunha segunda ollada comprobei que, efectivamente, era o avó do chuzo. Diexei as vacas e pillei a correr gritándolle, porque tiña medo que pasara de largo sin verme:
-¡Avó, avó! Veña que estou aquí.
Cando se acercou, sacou o burro de entre as pernas, andando para atrás na punta dun pe, que aquela era a súa maneira de baixarse do burro, puxo a súa man longa e osuda sobre a miña cabea, e díxome:
-Enteréime, o chegar a casa, despois de andar por ahí un tempo trasneando, que te habían mandado para esta parte, e dixen eu: Un día que me caia a xeito ei de pasar por alí, a ver como tratan a ese rapaz. ¿Cómo te tratan, Mano?
Da maneira que me preguntou, cambiando de ton, era coma se xa notara, tal vez polo meu pelexo, que non me trataban ben.
-Ai, abueliño querido, léveme con vostede por ahí adiante a pedir, pero quíteme desta casa, que eu aquí morro.
-¿E logo tratante tan mal?
-Mallan en min coma en fabas verdes e...
-¡Qué che pegan, dis!
-Todos a un tempo, e son unha chea de mullers.
-¿As mulleres tamén?
-Son as peores. Aínda lle pegan o home, e el despois as pilla comigo.
-¿E mandante a escola?
-¡A escolaaaaaaa! Aínda non sei se a hai.
-¿E comer, qué?
-Como cando sobra, coma o parvo da aldea...e teño que durmir coas ovellas.
-¡Coas ovellaaaas! Ti mintes -berrou o avó.
-Non minto non, que me fan a cama nos comedeiras.
Estando así falando, vimos o home da casa vir correndo e botando uns berros coma un foraxido. Co sol, ou coa rabia, brilavanlle as barbas rubias. As vacas, o ver que estaban soas sin pastor, estaban facendo unha festa cos grelos, e o home, o velas desde a casa, gritaba tanto coma se lle estiveran arrincando os dentes. Chegou a xunta nós tan axina coma un galgo, eso que tiña pernas cortas. Aínda ben non chegou a cabo noso, sen facer caso que estaba alí o avó, pillóume a bara, coa lixeireza do demo, e eu xa vin que ía a baixarmna cachola. Cerrei os ollos e puxen as mans nas orellas, que era así como eu facaía para non sentir os golpes na cabeza. E, en vez de golpe, sentín un berro tan grande, que me pareceu moito berro para salir da mina gorxa. Abrir os ollos e vin que o que berrara fora o home. Porque, o tempo que el quixo baixarme a bara na cachola, a el lle caera un estacazo nas costas co mango do chuzo, que petou no seu lombo coma nun caneiro vello, que aínda eu o sentin coas orellas pechadas. Cando eu mirei xa ía outro estacazo polo aire, pero daquela volta o avó no pillou, que o home doun un brinco coma unha lebre e escapou correndo, que non había galgo que o pillara. Desde lonxe, e correhdo o rubés coma os cangrxos, nos ameazaba:
-A tí xa te verei esta noite -decía, cortando o aire coa man coma se estivera partindo leña con unha macheta.
-¡Ai, avó! ¿Qué fixo? Que esta noite xa me mantan? -dixen eu, xa pensando na paliza que me ían a dar aquela noite.
-¿E logo den quén son eses grelos, Mano? -preguntou o avó, sen facer caso das miñas preocupacións.
-Son deles, avó. Por iso berraba o home.
O avó non dixo nada. Botou a andar e foi a xunto das vacas. Sacóulles a corda e as escagallou pola leira a diante, dándolles coa corda no lombo. Volveu e, sacándolle a corda vella do focifio o burro, atouno coa corda das vacas,_que aínda estaba nova, e díxome:
-Xa facía tempo que precisaba unha corda nova para Diablillo, e mira tí a onde viñen a dar con unha. Vamos, Diablillo, que xa tes roupa nova -dixolle o burro.
Eu quedeino mirando marchar, sen saber que decir nin que facer. O avó mirou para un lado e para o outro, como extrañado de non verme o seu lado, e daquela dou volta e gritou: ¡Vamos, Mano!
¡Que alegría sentin! Solo me quedou unha chisca de pena por non despedirme das ovellas. ¡Pobrifias! Quedar solas naquela casa. Tamén me quedaron uns farrapos de roupa, pero non sentín pena por eles. Aínd& houbera marchado co avó anque deixara alí o pelexo. Camiñamos calados por un bon anaco. Despois deso o avó dou en rire que non paraba. Ria con tanta satisfación que ata lle caían as báguas.
-Riome, Mano –dixo o fin- da destragueira que van a facer as vacas
naqueles grelos.
-Eu pensei que se ria do estacazo que levou o home. Non esperou
por outro ¿eh, avó? -dixen eu.
-No, que foi ben listo, o condanado.
Daquela o avó aínda se ria máis, polo que ben me dei de conta que non se ria da destragueira das vacas, senón do estacazo que lle dera a o home. Aqulo fíxome rir a min, tanto que me caian as báguas coma os canales dun alpendre. E daquela deime conta que a miña risa no era risa, que eran un chorar sin xeito, pola alegría de esacapar daquela casa.
Chegamos a aldea xa de noite. No alpendre tiña o avó unha pouca herba, que se ve xa deixara para a cea do burro. Por aquel detalle deime conta que o avó non pasara por aquel lugar de casualidade, que me fora a ver a propósito, seguro que co presentimento de que non me estaban tratando ben. Díxolle o avó o burro:
-Xa has de ter fame eh, Diablillo. Pois ahí tes a túa cea.
O burro dixo que si sacudindo a súa cachola grande, darriba para baixo; e tan axiña como o avó lle quitou as alforxas, xa incou o dente a herba. O avó sacou unha chave grande dun burato na paredee abriu a porta. Estaba escuro adentro, pero o avó sabía os pasos de memoria, e eu seguín o seu bulto hasta a lareira. El sacou o seu mechero, que era un anaco de corno de cabra con unha torcida de candil, un anaco de lima e unha pedra de xeixo, todo amarrado con nunha trenza, que penso era parte da torcida. Dou en chisquerriar coa lima na pedra, que coa escuridade botaba chispas coma unha moa de afian sin auga. Con aquelo encendeu unha poma dê millo, das que levaba sempre no peto, que eran o seu papel de fumar, e coa poma encendeu o candil, que estaba colgado na columna da chimenea, alí o lado do Santocristo. Despois, da misma maneira que lle preguntara o burro, me preguntou a min:
-¿E ti tamén terás algunha fame, Mano?
-Algunha teño -contestei con modestía- que ter aínda tina ben dela.
-Pois mira, agora non vamos a encender o lume, que a min xa me doin as pernas de andar, e logo iremos para a cama. Así que, comeremos algo frio do que haxa por ahi, que se o burro como friu, nos tamén.
Cortou queixo, xamón e pan de millo, que o tiña na artesa; que aquel avó era un pobre rico. Comemos os dous calados, coma se os dous tiveramos fame. A min soubome a gloria aquela merenda. Penso que foi a tarde mais feliz da miña vida. E xa coa barriga chea, falamos algo de como se ía compoñer a miña vida.
-Mañá falaremos con teu tío. Polo momento tí estarás por aquí conrnigo, pero daráslle unha man, así el poderá ir a ganar un peso por aí as paredes, que falta lle fai, cos gastos que ten con túa nai.
-¿Cómo está miña nai, avó? -preguntei, porque, hasta aquel momento, coa alegía de escapar daquela casa, hasta de miña nai me esquencera.
-Non está aló mui ben, home.
-¿É certo que via morrer?
-Vai morrer cando Deus o queira, coma os demais. Teu tío Tom díxome que extrañaba ben a túa axuda. Pero tí terás que ir algo a scola,tamén, que non vai a ser todo traballar.
Levaron unha grande sorpresa, miña nai amais meu tío, cando me viron. Por ahí serían dous meses, desde que me mandaran para aquela casa, pero pacecían dous anos.
-Manoliño, meu neno! -berrou miña nai o verme.
Dóume unha apreta. Notéille gana de darme un bico, pero aquello lle estaba prohibido polo médico. Eu tamén tiña ganas de darlle bicos, e pola misma razón non o fixen. Estábanos ben ós dous, que cando nos poidíamos dar bicos, non o fixemos. Eu nunca lle dera un bico a miña nai, nin ela mo dera a min, que eu recorde.
Tio Tom quedou mui contento co trato que lle propuxo o avó. Dixo que moito notara a miña falta.
¡Ai logo si! Pensei eu-. Para traballar notades a miña falta.
INVERNO E CALDO
Paséino moi ben aquel inverno co avó do chzo. De noite estaba co el, e de día axudaba a meu tío. E aínda me quedaba tempo para ir a escola e, ás tardeciñas, tempo para brincar un pouco cos outros rapaces do meu tempo. Boene, a escola xa logo ía namais que cando chovia. Pero como no inverno case chovía sempre, aínda ía ben veces. Na casa do avó, paraguas había a escoller, que o avó os ía traendo para a casa, deses que deixaba a xente desatendidos, como dicía el. A escola estaba lonxe, pero eu tiña boas pernas, e sabía atallos, así que logo iba e logo viña.
A casa do avó era grande, ainda grade demais, pero nós durmíamos na misma habitación, porque as outras as tiña o avó cheiñas de cousas, desas que el atopaba, lle daban ou roubaba. Falta facía estar xuntos, para quentar a habitación entre os dous, que a casa era fría. Pois pasei algún frío naquela casa. Porque o avó, acostumbrado a todo: a dormir nos palleiros, dentro das cañotas, e en calquer sitio, non sentía o frío. Por iso era un pouco tacano co lume. Eu nunca lle pedía que encendera o lume, porque non me atrevía. Penso que, o que facía aquela casa fría, era o quedar sola moitas veces; porque o avó, cando se lle entoxaba, cerraba de portas e marchaba unha temporada; anque, últimamente, namais que marchaba pola primavera e polo verán. Outra cousa que facía a casa fria, era que o avó non tiña animais que a quentaran. Namais que tina o burro, que sempre o deixaba no alpendre. Na nosa casa había animais, coma en case todas, e quentaban a casa. A parte de abaixo da casa estaba dividida en duas. Nunha parte estaba a cociña e unha bodega; na outra estaban os animales. As comedeiras daban a un zaguán ancho. Arriba, no piso, había tres habitancións grandes, amais unha sala, onde estaba a mesa, na que se comía polas festas. No inverno, cos animais debaixo, a casa mantíñase quente. No verán se xuntaban algunhas moscas na casa, por ter os animais dentro, pero sería o precio que había que pagar no verán, por estar quentes no inverno. Tamén había algunhas cucarachas e pulgas, e piollos das galinas. Como decía a tía Farruca: Deus dóunos moitas cosas demais. Outra cousa que axudaba a quentar a casa, era o cocer o pan. Se cocía cada oito días. A veces se cocía a medias con outros vecinos, así ía o gasto da leña a medias, e o forno ben chegaba, que era cumplido. Esas eran as cousas que eu botaba de menos na casa do avó do chuzo. Pero fúnme acostumbrando a vivir sin eses detalles, que, como el dicía, o corpo acostúnbrase a todo. Enchíame de lume cando facíamos o caldo. Facíamolo no pote grande, e duraba toda a semana. Facía bon caldo o avó, eso si que non se lle podía negar. Eu logo aprendín a facelo coma el. O avó o facía un pouco diferente a como o facían as mulleres. Botaballe a auga o pote e, ó mismo tempo, un oso de porco, e o deixaba ferver un bon anaco de tempo, e despois botaba as fabas, que as deixaba amolecer en auga hasta que case birlaban. Amasaba uns bolos pequenos con auga, farifia e unha pouca grasa de porco, e os botaba o pote. Aqueles bolos blanqueaban e espesaban o caldo. Dalí a un pedazo botaba as patacas, cortadas a machado, como dicía el. Non eran cortadas co machado, que as cortaba co coitelo. Chamaballes el así a moda que tiña de cortalas, que eran cortadas a cachiños, todas da forma dun achado. Non sei porque tiñian que ser así, pero el dicían que así non se desfacían, e parecía ser certo. O último botaba o repolo, nabizas ou berzas. O que lle cadraba de haber polas leiras, ou polas hortas; que o avó, esas menudenzas, nin as mercaba nin as pedía: el ía a de calquera por elas. Patacas, fabas e carne, nunca lle fataban na casa, que todo iso dabanllo cando ía a pedir. Con aquelas fabas, e os boliños de fariña, o caldo salía branquiño coma unha espalencia, e a auga un pouquiño espesa. Daba xenio comer naquel caldo. Feita aquela encaldada, entre os dous íamos arrimando o pote a cerca do bertedeiro, que era o sitio máis frío da casa. Outras larpeiradas non había, pero caldo e pan non faltaba, e quelo era unha riqueza que non a había en tódalas casas dos pobres. Cando tiñamos fame, do pote grande quitábase o que se precisaba para unha pota pequena, quentabae e comíamos; que a avó decía que a hora de comer era cando a barriga o pedía, e non cando eran as doce.
Algunhas veces viñan pobres pola porta, que conocían o avó, e daquela acababan co caldo, e había que facer máis. Nunha ocasión o avó doulle unha cunca de caldo a un can que ladrou a porta. Eu, cando lle vin dar aquel caldo tan bon a un can, pregunteille:
-¿Ou, avó, daquela vostede sabe de quen é ese can?
-Non sei, neno; pero díxome que tiña fame.
Recordo aquelas noites coma unhas das máis bonitas. Mentres pelábamos as patacas, e lababamos as verduras, xa o pote ía fervendo. A leña de pino botaba moito fume e marchaba direitino pola chaminea rriba, coma un xigante que escapaba do lume. As cascas de pino estalaban e as charamuscas brincaban pola a lareira. Algunhas veces, as abelaiñas viñan a bailar arredor da lapra do candil, e daquela decía o avó:
-¿E logo quén será esa moza que me manda unha carta?
Dícía aquelo o avó, porque era creenza que as volvoretas que a noite bailaban arredor do caldil anunciaban o carteiro. Outras veces eu pensaba na nosa casa, e en miña nai, e poñíame triste. O avó dabase conta, e me decía:
-Non fagas caso, Mano. ¡Daquela se eu che contara!
Probablemente, alí termiñaba a conversación, que o avó non era
falangueiro. Tampouco facía falta falar moito, que nos entendíamos co pensamento, tan ben coma se faláramos. Pois o avó adeviñaba o que eu pensaba, e eu, de acordo a como o avó retorcía o focino e lles quitaba os ollos as patacas, xa sabía o que estaba pensando. O que eu pensaba no era difícil adeviñar. A miña preocupación era que alí na casa do avó eu non tiña futuro. O avó, en cano chegara a primavera, cerraría de portas e marcharía polo mundo adiante coma os xitanos -que el nunca tiña paraxe na casa mais que no inverno- e eu non ía a quedar solo naquela casa, cando el marchara. Daquela tería que buscar outra casa, e esa era a miña preocupación. Que o millor me tocaba outra casa tan mala coma a primeira, ou peor. Así que o avó, cando me decía aquelas poucas palabras, “non fagas caso, se eu che contara” en verdade decia moitas cousas. Queria dicir que todo ia a ter arreglo, que el as pasara peores e que saíara adiante o mismo. Porque o avó tiña moitas historias que contar; pero non mas contababa porque eu ainda era un neno. E naqueles tempos os rapaces viviamos nunha completa ignorancia, porque a xene maior tiña a menos falar cousas serias cos rapaces. Por iso eu non sabia da vida pasada do avó, máis que o que pillaba, aqui e ali, cando oia falar del a xente.
Despois de camer o caldo, o avó facia un pitillo, que lle levaba máis tempo facélo que fumálo. Eu non entendia porque non mercaba papel de fumar, do Rei de Espadas, que era o que mercaban os vellos todos. Pois non, señor, para darlles na testa os demais, el usaba as pomas do millo. Sempre traía unha chea delas no peto, ben escollidas, daquelas da parte de dentro da espiga, que eran branquinas e fininas coma o papel. Empeza dalle que dalle coa naballa a poma, ponéndoa contra un dos xeonllos, e hasta que a deixaba que se via o dia por ela, non paraba. Deapoia envolvia o pitillo, e logo sacaba aquela tripa de mechero, e chisqueando na pedra coa lima, de contado prendia a torcida. Cando encendia o pitillo, tiraba pola torcida para dentro, e a afogaba tapando o demo do corno co dedo furabolos. Despois quedaba absorto, fumado, coma se o seu pensamento estivera no outro mundo, ou naquel fume branco que escapaba do piillo ardendo. Nen siquera se daba conta de que eu estaba por ali. O millor eu tosia para que se enterara, daquela, volvendo a este mundo, preguntabame:
-¿Inda andas por ai, Mano?
Aquelo era como decirme por qué non vas brincar. Eu marchaba a buscar xolda, e volvía cando me daba a gana. Non importa a que hora volvera, que el aínda estaría alí na lareira. Se o lume se a pagaba, el o deixábaue ir. Se o candil morría, tampouco o encendía. O Millor chega eu, e vía na lareira unha charmusca coma unha vella facendo nas papas, que era como a xente maior lles chamaban as vagalumes. Era o pitillo do avó.
-¡Ou avó! -lle renía eu-. ¿E vostede deixou morrer o candil.
-¡Eh, se ti non lle botaches gas!

A HISTORIA DO CABALO
Nunha ocasión a min acordouseme a enfermidade de miña nai e colleume a morrina, e mismo parecía que o peito me ía a estalar. O avó non decía nada, pero cada tanto botábame unha ollada, porque el se daba conta que me andaba unha charamusca na cachola. Cando non aguantei máis, estoupei a chorar. O avó non me fixo caso e deixome chorar canto quixen. Cando me fartei de chorar, díxome el:
-Tí aínda non sabes ben a sorte que tes, que non che esquenceu como se chora.
-¡Pero, avó! ¿Qué vai a ser da miña vida?
-O tempo o dirá, rapaz. Xa veremos. Algunha saída ha de ter, que Deus apreta pero non afoga.
-Non afoga, non. Pois como siga apretando así, eu hei de ir para a casa, ainda que morra xunto con mina nai.
-Na vida, Manuel, algunhas veces hai que padecer, que non todo o monte é orégano.
-Si, avó si. Vostede moito fala, porque non se ve no meu pelexo.
-¡No teu pelexooo! Ai estámosche ben. Daquela se eu che contara.
-Se contara, si. Pero vostede nunca conta nada -díxenlle eu, un pouco enfadado.
-Non che conto, Mano, porque aínda eres neno, e eu non conto historias de nenos como che contaba a avoa das cabras. As miñas historias no son para rapaces, que son cousas da vida. Cousas que me pasaron a min, que son moitas máis das que che van a pasar a ti, aínda que vivas moitos anos.
-Así tamén dicía a avoa das cabras. Dicía que tódalas historias que me contaba eran certas. E tamén dicia que non eran para nenos. Despois mas contaba o mismo. E eu ben as entndia, que eu para historias poño moita atención.
-Non era que tí as entenderas, Manuel; era que a avoa tiña moita arte para contar historias, e as poñia a túa maneira, anque ti non te deras de conta. Por iso as entendías. Pero non todo o mundo ten esa maña de poñer as cóusas así ben amañadas, e a xeito para a mentalidade dos rapaces as entendan. O dela xa vina de tradición, que xa a sú nai, e a súa avoa tamén, eran o mismo: maestras dese oficio.
-¡Ai canto a queria, avó! -eu suspirei.
-Tamén eu, Nano, tamén eu. Que Deus a teña na gloria, que ben merecida a leva, ainda que namais fora pola fame que me quitou.
-¿E logo, doulle moitas limosnas, avó?
-Limosnas se lles pode chamar, pero dequela ainda eu non adaba a pedir.
-¿E por qué lle daba as limosnas, logo, se non andaba a pedir? -eu preguntei, sin entender de que limosnas falaba o avó.
-Iso foi cando eu andaba escapado.
-¡Escapado! ¿Escapado de quén?
-¿E logo ti non sabes que andiben cinco anos escapado?
-Ai pois eu non sei nada diso, avó. Ustede fai coma a outra xente, que nunca falan cos rapaces.
-Pensei que xa alguén cho diría.
-DE vostede oir oín falar moitas cousas. Pero ningué me dixo iso de andar escapado.
-Terás razón. Os maiores sempre pensamos que ós rapaces non lles interesa a vida dos maiores. Pois xa que éstas cousas nos vineron a boca, héiche de contar unha anécdota; pero para iso teño que liar un pitillo.
Mentras facía o pitillo, o avó foi contando unha historia, que eu nunca houbera sospeitado, que a tal historia lle houbera pasado a ninguén neste mundo.
-Ti xa sabes que eu non nacín nesta casa.
-Pois eu no sabía -lle dixen.
-Pensei que o sabías. Pois non. Nacín ben lonxe daquí; pero criar crieime, case coma quen di, na aldea donde vivía a avoa das cabras.
-¡Pois mire que non saber eu iso! Sempre pensei que nacera evivira toda a vida nesta casa.
-Pois déixame que che conte e xa verás:
Aquel día, cando te fun a ver, e me dixeches que che pegaban, e que te facían dormir coas ovellas, fixéchesme acordar os meus tempos, xa cando eu pensaba que non quedaba xente tan ruin no mundo. Despois, cando veu aquel galo queirés e che dou coa vara na cachola, mismo o sentín eu coma se me dera na miña cabeza. Por iso lle peguei co mango do chuo. E pesoume non darlle máis.
-Ai non lle dou máis porque non esperou por elas -dixen eu con unha risiña.
-Tes razón, que se espera, íalle a quebrar o mango do chuzo nas costas. Por iso te troxen para a mina casa, Manuel; porque fixechesme acordar os meus tempos. Que ue aínda era mais neno que ti cando me facían esas chorías. Xa verás cando che conte; pero para que me comprendes, antes hei de dar unhas voltinas:
Nesta vida, unha cousa leva a outra, e todo parece unha roda, que unha vez botada a rolar non hai quen a pare. A miña sorte -e case que diría a túa tamén- foi cambiada de rumbo por un cabalo.
-¿E logo que fixo ese cabalo, para cmbiar a súa vida... e a miña tamén? -preguntei, porque aquelo para min non tina xeito.
Miña nai -seguíu contando o avó- andaba a servir, que a familia era pobre. Ela era a máis nova de varios irmás, entre homes e mulleres. Penso que non che contei iso antes.
-Non, avó, que vostede nunca conta nada da súa vida.
-Daquela vouche a seguir contando, e xa verás:
Andando a servir, miña nai quedou encinta e nacín eu, pois son fillo de solteira. Había moito deso naqueles tempos. Os homes pensaban que non eran homes se non deixaban fillos sementados por aí adiante, coma as galinas os ovos polas hortas. Con un fillo a nacer, ninguén quería a unha muller para traballar, e miña nai volveu para a casa dos seus pais, que non facía falta ningunha para axudar a come o pouco que había: nin ela nin eu. Así que, cando pensaron que eu xa valía para ganarme o sustento,defixeronse de mino. Non lles poño culpa. Que así era a vida. ¿Para qué me querían na casa? Por recomendación de meu padrino, viñen para aquela aldea. Eu viña contento, porque dixeranme que viña para xunto o padrino. Eu vira o padrina namais que un par de veces. Pero tocoume aquel fillo do demo, como despois lle chamaba o padrino, e case me manda para o outro mundo antes de tempo.
-¿Daquela pegábanlle, como facían conmigo naquela casa?
-O home da casa bouraba en mín coma en centeu verde, namais que por gusto. E despois matábame de fame, só por facerme sufrir. Non morrín de fame porque, habendo auga fresca, de fame xa non morre ninguén.
-¿E vostede tampouco -escapou para a sú casa, avó? Non o querían na casa, ¿ou qué?
-Xa che dixen, que na casa non facía falta. E moito a donde ir non había, que naqueles tempos ninguén quería rapaces. Pero nunha ocasión escapei. Déixa que che conte:
Aquel feitizo de home malvado, para onde me trouxo miña nai seus xuramentos propios, que lle gustaba ser diferente os demais homes. Así que el non maldecía, pero xuraba; e os seus xuramentos eran sempre os mismos: “Que morra agora mismo; que me trague a terra; que me enterren aquí mismo.” Pero o que máis usaba, cando estaba enfadado, era “que me trague a terra.” Pois un día, andaba arando unha leira, e eu ía diante do gando para que seguiran o rego. E a un dos animais non lle gustaba ir polo rego, e saía para fora. Eu non tiña forza para arrecadalo, e daquela o home xuraba, e cada tanto viña a diante e me daba unha paliza. Eu pensei morrer aquel día. Pero o que case morre foi o home. Tanto xurou que se abriu a terra e quedou enterrado ata o pescozo. Eu dei en dar gracias a Deus, por oir os seus desexos. O home dou en berrar polos santos todos, e pola nai que o pariu. Eu non podía máis con tanta risa que levaba por dentro, e case estoupo por aguantala. E ganas me deron de pisarlle a cabeza, e ben me pesou non habelo feito. Veu xente correndo e o arrincaron, tirando por el coma quen arrinca un nabo. Despois comprovouse que pasaba un túnel por alí, e lle cadrou de fundirse o arar a terra. Cando o home quedou libre, e vio que aquelo non era castigo de Deus por xurar, quixome matar por rirme del. Eu escapei del coma do lume, e tirei para a casa de miña nai. Pero o chegar os matos altos, vin un home a cabalo, e pillei tanto medo que volvín correndo para aquel inferno de casa.
-¿E logo por quê lle colleu tanto medo a aun home a cabalo, avó? -preguntei con extrañeza, porque ver homes a cabalo polos canpos era cousa normal, que iso aínda o sabía un neno.
-Chegando a cima daqueles matos que se ven desde aquí, e que tí lles chamabas antes os matos do sol, comenza unha chanceira que parece que nunca se da acabado. Por alí pega forte o vento e por iso non medran os pinos. E terra de queiroas e toxo gataño. Pasando aquela chanceira está a aldea onde Deus me trouxo o mundo. Pois verás:
Cando miña nai me trouxo para aquela casa este, atravesamos aqueles matos, que eu pensei que nunca chegabamos a onde queira que me levaba. Xa non sabía se os meus pes eran meus ou de quen eran. Mentres andabamos, vimos un home a cabalo, e dixome miña nai:
-Nenino, tí, cando andes solo polos mantos co gando, e vexas un home a cabalo, escapa para onde haxa xente, ou agochate onde non te vexa...
-¿E logo por qué lle dixo iso, avó? ¿Qué mal fai un home a cabalo?
-Deixame que eu che conte, Mano:
Miña nai contoume que esos homes andaban a pillar nenos, e non me dixo máis nada. O millor ela sabía que eu ía a escapar para a casa, e díxome aquelo para poñerme medo. Pero, cando tiven máis sentido, enteréime dunha historia, que se fora certo, dá máis medo do que eu collín cando vin o home a cabalo.
-¿Qué historia é esa, logo? -Preguntei eu con moita curiosidade.
Esa misma enfermidade que padece túa nai -seguíu contado o avó- naqueles tempos andaba aínda máis a eito que hoxe. Os médicos daquela aínda sabían da enfermidade menos que hoxe. E a enfermidade non respetaba ricos nin pobres. E aínda parecía que ía máis para os ricos que para os podres. Como a xente que padece ese mal se ponen pálidos, pensaban que era un mal do sangre, e que a única cura era renovar o sangre. Daquela, os ricos das cidades, se tiñan ese mal, pagaban a bandidos, que ían polas aldeas a pillar nenos, e os levaban a esos ricos, e eles lles ían tomando o sangre, para ver se así curaban. ¡Qué lles bebían o sangreeee! ¿Así coma se fora leite? -me quixen asegurar do que dicía o avó.
-Iso sentin dicir eu. O millor era un conto. pero por si es caso tí, cando vexas un home a cabalo, non te confíes moite del
-me avisou o avó, e botou unha risiña, por o que eu non souben que quixo decir con aquel aviso.
-¿E logo vostede pensa que nestes tempos aínda pode pasar iso?
-Para ver causas raras, Manuel, non hai millor que andar polo mundo. Nesos anos todos que levo por aí adiante, historias sentín eu, de nenos que desapareceron do berce, e nunca máis se soupo que foi deles. Pero ti éixame acabar o conto que che estaba contando:
Cando eu escapei do home aquel onde sevía, e tropecei co home a cabalo -como xa che contei- collín tal medo que dei volta. Así que xa te podes dar conta que medo sería o meu, para volver a aquela casa, sabendo o que alí me esperaba. Pero o refrán ben di, que entre dous demos non queda moito que escoller. O chegar a maldita casa, o demo aquel atoume con unha corda a un poste do alpendre, e co seu cinturón, gordo de coiro cru, comenzo a darme vergallazos, que se non fora polo pelo, me deixaba sin pelexo.
-¿E logo daballe os bergallazos na cabeza, avó?
-Donde caína, ou onde lle cadraba.
-Pregunto, porque como dí que o pelo lle salvou o pelexo, pensei que llos daría todos na cachola.
-¿E que ti non sabes, que hai cousas que se alimentan coa miseria?
-¡Coa miseria!
-Si, home, coa misieria. Tódalas miseria se alimenta coa fame. Non abonas as terras, e daquela non botan máis que terrón e herbas malas. Non lle das de comer a un porco e medralle o pelo coma a un can. Pois así pasou conmigo: coa fame que pasei, medroume o pelo por todo o corpo.
-¿Di que lle medrou pelo por todo o corpo, coma a un porco famento?
-¡Coma a un porco! Boeno, Mano, boeno. Digoche que me podían confundir con un raposo. Pero tí déixa que eu che conte:
Cando aquel demo de home estaba mallando en min, coma quen mal la fabas verdes, cadroulle de pasar por alí un vello que viña do prado, e traía unha azada o ombro. O ver quel malvado bourar nun neno -eu a berrar coma un gorrino cando o están matando-­ o vello remangou de azada e lle dou tal estacazo nas costas o home que o deixou sin alento. E antes de que se recuperara, xa lle arreou otro estacazo, e o malvado caeu no chan tan ancho coma logo. Eu pensei que o matara e case me dou a risa. O vello desatoume, colléume da man, e dixome:
-Vente conmigo, neniño.
-Igual que vostede lle fixo o home das barbas rubias. Verdade avó? -interumpín eu, con unha alegría coma se estivera vendo cando o vello lle salvou o pelexo o avó.
-Hai que pasar por elas para entendelas, Mano -dixo o avó e seguiu contando:
DO INFERNO O CEO
A miña vida cambiou coma do inferno o ceo. O vello adoptoume coma se fora seu neto, e eu déille en chamar avó, así como fas ti agora conmigo. Naquela casa durmín nunha cama quentiño, e fun tratado coma un cristiano. Dígoche que cambiei de pelexa coma as cobras. E mandáronme a escola, que a facía un home nun alpendre. Pero aprendín a ler e a escribir, que pouca xente tivo esa sorte naqueles tempos. Anque aínda hoxe non sei para qué son as haches, si total non dín nada. Pero a xente ben me entende. Naquela casa había dos vellos mui sabios, pero eu só cheguei a conocer a un deles, que foi o que me salvou a vida, que era o solteirón. O outro irmán, que estivera casado, xa morrera antes de eu ir a vir para aquela aldea. Na casa había un matrimónio. A muller era a filla do home que estivera casado. Aquel matrimónio tuveran un fillo, que eu tampouco cheguei a conocer. O mozo estudiaba para médico en Santiago. E nunha ocasión tróuxo a casa uns estudiantes, e xuntos foron a explorar unhas covas, ou minas, que disque hai por debaixo do mate dos cabalos vellos. Alí explorando, o mozo da casa tivo un acidente e morreu.
-¡Avó! –eu berrei coa emoción. Ese conto contoumo a avoa das cabras.
-Pois se cho contou ela, xa non cho conto eu. Auque seguro que ela contoucho doutra maneira a como sucedeu, pero é o mismo. Aquelo foi unha grande traxedia para aquela xente. Os vellos sempre queixeran ter un médico ma familia, xa que eles entendían moite de medecinas, anque eran medecinas caseiras. Pero vóuche a seguir contado a miña historia.
O avó seguíu contando, e por primeira vez eu non lle puxen atención, porque o meu pensamento se perdeu nos recordos daquela historia das covas, que me conara a avoa das cabras. O morrerlles o fillo, o matrimónio decidiron ter outro, anque xa ían un pouco maiores para envolverse con fillos, pero non querían acabar coa descendencia. Así que tiveron unha nena. A neniña tería por aí unos tres anos, cando eu fun para aquela casa, e eu tería cerca dos nove.
-¡Xa vexo, avó! -berrei eu. Despois vostede se casou con aquela rapaza. ¿Verdade que sí?
-Espera, Manuel. Non poñas o carro diante dos bois. Espera a que eu che conte:
Naquela casa fúnme facendo mozo, e medrei coma se fora irmán daquela nena; que nos queriamos moito ún o outro. Pero tamén houbo malos tempos ¿sabes? Morreu o vello, e despois, ós poucos anos morreu a muller da casa. Daquela eu trouxen a miña nai para xunto nosa, que facía falta unha muller. Foi moifeliz con nós, a pobre de mina nai. Ela quería pagar con traballo a alegría de estar conrnigo, e traballaba canto podía.
Os pais da rapaza, queríanlle dar estudio, así como quexeron facer co irmán; pero, con aqueles contratempos, non poideron darlle estudio. Con todo iso a rapaza se preparou ben, de ler e de escribir. A veces, especialmente no verán, había que traballar de sol a sol, e ainda de noite na casa. Outras veces, cando xa as colleitas estaban no horrio, ou nas huchas, se descansaba. Eu pola vida dura que tiverera de neno, e logo polo traballo forte, retraseime en medrar, e en facerme home.
O SERVICIO MILITAR
Cando marchei para o servicio militar aínda parecía máis neno que home. Funo facer a Pontevedra, que está ben lonxe; e fun e viñen andando, que non había oches. Botei por aló dous anos sin vir a casa. E foi, durante aquel tempo que dei un estirón e me fixen home. Seria pola folga, xa que facer non facía nada... E falando do servicio, véume agora a caveza un detalle que nunca me esquenceu, nin o podo comprender. Na casa había un can grande. Era negro coma a noite pechada, pero intelixente, que namais lle faltaba falar. Pois eu viña camiñando, aló as tantas da noite, pensando na casa; pensando se a nena estaria mui cambiada. E pensando asi, non paraba de andar, coa presa de chegar logo. Cando estaba asi pensando, e ainda me faltaban uns kilómetros para chegar a casa, un animal púxome as patas no peito. Eu botei un berro de medo, pensando que se trataba dun lobo, ou dun can doente. O animal dou en chiar, e daquela déime conta que era o can da casa. Dime ti, Manuel, ¿cómo sabía o can que eu viña para a casa? Non penso que me poidera oler desde tan lonxe. Asi que non sei quen lle dixo que eu viña por alí. Pero moita alegria me dou aquelo. Dende alí viñemos os dous xuntos falando todo o camifio...
-¿Quen, avó, vostede amais o can? -preguntei eu para asegurarme se era aquello o que dixera.
-¿E logo quén máis ía ser? Eu tiña tanta gana de saber da casa, que lle viñen facendo preguntas dado o camiño. El ladraba e eu ben sabia o que me decia. Pero vóuche a seguir contando:
Non che podo describir a alegria de chegar a casa, Mano. Dous anos namais e paecían cen. Como che dixen, eu volvía feito un home, pero a nena aínda se fixera máis muller que eu home. Hasta sentín apuro de darlle un bico e unha apreta. Eu tiña vinte e dous anos, e ela ía para os dazaseis ou dazasete. ¡Qué máis da! Namorieme dela dende aquel momento, e nunca outro amor tiven, nin para outra muller mirei. E padecín tanto coma se me arrincaran os dentes e as unllas. Non sei como non me estalou o corazón.
-¿E logo por qué padeceu, avó? ¿Ela non lle facia caso?
-Ti non entendes, Manuel. Mentres que eres un neno non pensas; pero cando chegas a home todo se complica. Cando era neno, e devido a que o vello me chamaba neto, e eu a el avó, parecíame que era da casa coma os demais. Pero o medrar collín o complexo de que, anque era coma da casa, era un criado. E non queria, polo tanto, ofender a xente aquela, que me trataran tan ben, e fixeran de min un home...
-¿E xa morrera o vello amais a nai da rapaza, cando vostede volveu do servicio? –eu perguntei, coma se quixera que o avó se apurara máis a contar aquela historia que me estaba gustando moito.
-O velIo si, xa morrera, pero a nai ainda non. E miña nai aínda non viñera para xunto de nós. Ti dêixame que che conte, e verás por qué padecín: A mociña empezou a mocear, a ter rapaces asi do seu tempo, que como era tan bonita os mozos andaban detrás dela coma os cans, fora a alma. E a min comiame o demo vela con rapaces. ¿E qué ía facer eu? Era cousa natural, que a rapaciña tivese mociños, e daquela eu padecia e calaba. Cando foi unha muller, que xa tiña os dazanove anos, e eu viente e sete, un dia atrevinme a falar con ela. Non sei como saíu a conversación. ¿E sabes que, Manuel? Ela padecera outro tanto coma min. E cando era mui xoven ainda máis, díxome ela. Eu pensaba que era algo maior para ela, e ela pensaba que era mui nena para min, e que por iso non lle facia caso. Asi, por falta de entendemento, sufrimos os dous todos isos anos. Algún dia xa saberas ti o que doi o amor, Manuel.
-Pero despois casaron ¿verdade que si, avó?
-Nos casamos, e tivemos tres fillos, dos homes e unha nena. A nena morreu de pequena, e o fillo máis novo na guerra. E o outro, e o utro marchou para cuba. E ese ê o encargado de seguir a raza daqueles vellos, que foron mui famosos e moi sabios, e tamén é o encargado de continuar o sangue daquela nena que foi mui bonita e que foi a mina muller e nai dos meus fillos. Asi che é a vida, Manuel. Uns morren e outros nacen. O de Cuba ten dous fillos, que xa deben ser mozos. Digo que serán, porque agora xa se esquenceron de escribir. Ese fillo parece ser que fixo bos cartos aló por Cuba, que o rapaz non era tonto.
-¿E daquela, se fixo bos cartos ¿por qué non lle mandou algúns?
-Xa sabía eu, conocéndote como te conozo, que me farías esa pregunta.
-E que calquero o pensa.
-Pois verás. Antes da guerra xa nos tiña mandado algún carto, que non tíñamos falto deles por entón. Pero eran unha demostracón de cariño, pero despois veu a guerra e non se podían mandar cartos, cando máis se necesitaban. O outro fillo xa estaba deseando de marchar para Cuba, pero no deixamos marchar, que non queríamos que nos pasara coma a meu tío.
-¿E logo qué foi o que lle pasou a seu tío?
-¿Non cho contei?
-Non. Namais me dixo que lle recomendou aquela casa... que millor fora que non lla recomendara.
A HISTORIA DAS CIREIXAS ­
Avó púxose a liar un pitillo, con máis pacencia que nunca, e o mismo temo sacudía a cabeza, omaaquel que lle parece mentira
o que está pensando.
-Pois xa que estamos nelas -dixo o termiñar co pitillo- vouche a contar, así a brocha gorda, algo de meu tío. Que el foi o da culpa de que che teña que contar todas estas trapalladas.
-¿E logo qué culpa tivo el?
-A culpa no é del só, que a culpa tamén foi dunha presa de cireixas.
-Avó, eu cada vez o entendo menos. ¿Qué teñen que ver as cireixas con este conto?
-Teñen que ver, Mano, porque as cousas deste mundo andan todas enxedelladas unhas nas outras, anudadas como lles pasa as cordas, que fan nudos elas solas. Déixame que che conte e xa verás:
-Ti entendiches a anécdota do cabalo, ou non?
-Penso que entendín. Se no fora o cabalo vostede iría para xunta súa nai, e o millor non volvía para aquela casa. E a súa vida sería outra...
-E a túa vida tampouco sería a misma, porque non me houberas conocido. Pois algo así pasou con meu tío, e as cireixas que che digo. Xa verás cando cho conte:
-Na aldea onde eu nacín, e onde tamén naceu meu tío, non hai cireixas, que é terra un pouco fría para esa froita. É boa terra para maínzo e outras colleitas, que non lles importe o frío; pero non é terra de froita. Pois, nunha ocasión, sendo meu tío un mozo, veu a feira a estes lugares, e viu unha moza vendendo cireixas. Meu tío nunca provara as cireixas, e mercoulle a moza unha presa delas. E díxolle a moza, que era a primeira vez que comía cireixas. A moza quedou coa boca aberta, porque para ela aquello era un atraso. A meu tío quedoulle o pico doce, coma os merlos, e volveu por máis cireixas. E así comenzou a cousa. Meu tío casóuse coa moza e veu para a casa dos pais dela, que era un lugar gradecho, e ata facía falta un home naquela casa. Tiveron catro fillos, todos homes. Un marchou para Cuba, e ese foi tirando polos outros, e así marcharon todos. Dende aló axudaron algo a casa, pero esas axudas de pouco valían, comparado co traballo que había que facer naquela casa. Meus tíos non daban feito o traballo, e botaban xornaleiros. Pero ás terras non daban para pagar a renda, os xornaleiros e vivir eles. Meus tíos ían cada vez máis vellos, e o tempo chegou cando nin a renda podían pagar. Despois a muller de meu tío morreu, e a meu tío quitaronlle as terras. Daquela el veu a vivir con nós. Despois, un dos fillos pensaba volver de Cuba, e mercou esta casa, onde agora estamos ti amais eu, e meu tio veu a vivir aquí tamén. Espéraba, mui ansioso, de ver o fillo e de vivir xuntos. Pero daquela comenzou a guerra, e o fillo nunca volveu, nin lle puido mandar ninguha axuda, que non habia maneira de mandar cartos durante a guerra, e ainda despois. O meu fillo tamén lle houbera gustado vir a dar unha volta, que parece ser que ten con que, pero non pode vir, porque é prófogo.
-¿E logo que é ese profogo, avó?
-Non é lume, coma ti pensas. Anque vivas no estranxeiro, se hai unha guerra chámante, e se non te presentas, eres ún prófogo, e se te pillan te fusilan.
-¿E chamaron o seu fillo para que viñera desde Cuba?
-Pois iso, Mano. Así son as patrias. Cando hai paz non miran polos seus fillos, e eles teñen que ir a buscar a vida a outras terras, e despois, se hai guerra, a madre patria os chama para que a defendan. E os fillos morren defendendo o que non é deles, que as terras son dos que fan as guerras.
-Avó ¿daquela esta trapallada toda, ten algo que ver coas cireixas, como ustede me dixo antes?
-Trapallada ¿eh? Malla a landra que te dou. Pero ter tes razón, que todo é trapallada. E eu un trapalleiro, por envolverme con rapaces. Pero ti dime ¿qué pasaría se aquel día a moza tivera algunha outro cousa que facer e non fora a feira coas cireixas? Eles non se houberan atopado, non se houberan casado, e meu padrifio nunca houbera vido para estos lugares; e daquela eu tampouco houbera vido para aqui, e ti amais eu nunca nos houberamos conocido. E eu non che teria que contar todas estas trapalladas.
-Igual que o conto do cabalo, ¿eh? Avó.
-O conto do cabalo, si, home si.
A CASA DO AVO
Unha noite, cando xa estábamos na cama, díxome o avó:
-Mañán é un día moi señalado, e eite de levarte a miña aldea, e heiche de mostrar a miña casa. Así que durme e cala.
-Pero se eu non dixen nada –protestei- porque eu non abrira a boca.
-Xas te aviso antes que empeces -dixo o avó.
-E logo por que é un día señalado, avó? -pregunteille, sen poder aguantar a curiosidade.
-Xa cho direi.
-¿E manán no é domingo?
-E domingo, é -confirmou o avó.
Non madrugamos nada, ó dia siguente. Serían xa por ai a media mañá, cando colleu un bastón, que tiña colgado no caneiro, o lado da porta, e botamos, a andar para aldea da avoa das cabras, donde tamén vivira o avó.
-Hoxe non levamos o burro, Mano, que se anda millor sin el -dixo o avó.
Caera moito rociu aquela noite, pero á media mañá o sol quentaba forte, case que coma de verán. O cruzar as fragas de carballos e castaños, o chan botaba fume, e se formaba unha brétema diáfana entre as árbores, dándolle unha forma un pouco misteriosa a paisaxe. Pois, como era outono, as árbores estabam espidos, e parecían mortos entre aquela brétema. Deixamos as fragas detrás, e fomos subindo á veira das Colinas dos Cabalos Vellos. Por aquela parte eu ía poucas veces, porque aquel camiño era namais que un atallo para a aldea do avó, á que eu non ía dende a morte da avoa das cabras. Fun recordando e comparando quela viaxe -que máis que viaxe parecía un paseu- coa primeira viaxe, que fixera uns tres ou catro anos atrás. Agora todo parecía tan diferente. Por iso deime conta que eu había cambiado, xa que a paisaxe non podía haber cambiado en tan pouco tempo. Pasamos polo portal dos lobos, e desde alí boteille un ollada a nosa aldea, que quedaba aló abaixo. Pero, daquela volta, parecéume que quedaba cerca, e non tan fonda, coma a primeira vez que a mirara dende aquela altura. Pasamos o mato das pegas, e os vellos castaños coa barriga aberta, que lles chamaban cañotas, non me pareceron tan grandes, coma a primeira vez que as vira. A acorredoira fonda, que baixaba dende as lombas, tampouco me pareceu tan fonda. Parecía como se me atopara nunha paisaxe extrana. Se ve que eu ía grandeciño, e xa vía a cousas como eran, e non con aquela fantasía de neno. Chegàmos a fonte dos vellos, e alí bebín coma a primeira vez; pero, daquela volata, o avó non me tivo que levatar en brazos, que chegei ata o chorro do caño poñéndome na punta dos pes. Foi alí cando me dei conta que eu medrara moito. A auga atopeina coma sempre. Dende a fonte logo chegamos a casa da avoa das cabras. Faría un ano que morrera a avoa e, como dixen, dende que morrera, eu non volvera a súa aldea. A casa da avóa estaba cerrada. Non había leña na choza, cousa que non lle podía faltar nunca a avoa. Tampouco medraban flores a beira da casa, coma cando ela vivíai, e polo corra medraban as herbas. Acerquéime a casa e mirie para dentro pola ventá do vertedeiro. Aínda había potas e sarténs pola lareira. Sobre a artesa, e sobre a mesa, e no alzadeiro había platos e fuentes; pero non había avóa nin cabras. O único que facían alí aquelas cuosas que quedaban, era coma para recordarme da avoa, e darme pena o mirar para elas. Ós meu ollos asomáronse as báguas.
Cando despertei daqueles pensamentos, pregunteille o avó:
-¿Qué haberá sido das cabras, avó?
-As cabras as venderon. ¿Para qué as querían? A filla da avoa vive na cidade, e boa gana che ten ela de cabras e de aldeas.
-¿Pensa que as vendería para carne, avó?
-Tarde ou cedo, Mano, tódolos animais terminan na pota ou no asadeiro, a menos que morran antes que os mante.
-E que aquelas cabras parecían xente, avó. Non eran animais para a pota ou o asadeiro.
-Non penses, Mano. Se pensamos neses detalles a vida volvese triste.
Do outro lado da aldea, unha parte pola que eu nunca tivera a ocasión de pasar, atopamos con unha casa en ruínas, que non tiña tellado nin portas. O avó entrou alí e eu quedei fóra, porque pensei que iría a méxar. Pero el chamoume dende dentro:
-Mano, ven a ver isto.
Adentro todo era bródio. Podíase ver que por alí anduberan os rapaces brincando. Polo medio da casa había unha parede baixina, que ainda se podía ver que nun tempo foran as comedeiras do gando. Quedaba aínda sano o bertedeiro, a lareira e o forno, porque eran de pedra de cantería, que non hai quen desfaga esa clase de pedra. Díxome o avó:
-Esta foi a casa a onde eu empecei a miña loita na vida, Mano.
-¡Esta foi! -berrei eu coa sorpresa.
-Esta foi. Tiña daquela oito anos, e fai hoxe sesenta e dous anos. Hoxe cumplo setenta anos.
-¡Cumple anos oxe! ¿De verdade, avó?
-Si, cumplos hoxe. E heite de levar a unha taberna a tornar un vaso de vino, xa verás.
-¡A unha taberna!
-Si, Mano, si; que xa vas feito un home.
O avó camiñou ata a parede, que fora das comedeiras e, levantando o bastón pegoulles tal golpe as pedras, con tanto xenio, que fixo saltar astillas do bastón e charmuxas das pedras, e dixo:
-Namais que oito anos, Manuel. Un neno, e tiña que dormir aquí nas comedeiras das vacas, sobre unha pouca palla, que antes de vir o día xa ma comeran as vacas. Aínda no sei como non me comeron a min.”
-Daquela pasoulle coma me pasou a mín na casa a donde fun servir ¿eh, avó?
-Déixame marchar daquí, Mano, que aínda me fai mal recordalo.
O avó botouse fóra, e marchamos por unha costina arriba. Cando eu pensaba que a aldea quedaba detrás, e que non había máis casas, chegamos a un rueiro dunhas catro casas. Nas viaxes que eu fixera por aquela aldea, nunca me cadrara de pasar por xunto daquelas casas, porque estaban apartadas, o outro lado da aldea. Era un currancho mui agradable aquel, por certo. O terreu era un pouco empinado e, pola parte de atrás, as casas estaban algo entarradas contra o valo. Diante das casas, xuntabanse tres camiños, que formaban unha chanceira, na que había uns castaños grandes. Debaixo dos castanos había pedras, a guisa de bancos para sentarse. Alí nos sentamos nós a descansar e falar. Díxome o avó:
-Aquí, nesta chanceira, e por eses camiños, moito xoguei eu amais outros rapaces do mue tempo. Unhas veces xogabamos a billarda, outras a roda; e tamên a pelota. Facíamos as pelotas de trapo e abrótegas secas, que penso que índa non as habería de goma naqueles tempos. Pero as de abrótegas rebotaban ben. Algunhas veces os homes nos corrían daquí, porque eles xogaban a baraxa, e nós lles estovábamos. Aquí, no verán, á sombra destos castaños, se descansaba, cando o medio día se chegaba das leiras de traballar. E aquí tamên se facía o lume de san Xoán. Aínda o fán agora. Pero a xente non parece tan unida coma antes.
Estando así falando, unha muller, de mediana edade, nos fixo seftas dende a casa máis grande, das catro que formaban o rueiro. A tal casa estaba cerrada con unha muralla, baixa. O avó non lle fixo caso a muller que nos chamaba, coma se pretendera que non a vira, ata que eu lle dixen que era a nós a quen a muller chamaba. O avó levantou, coma de mala gana, e dándolle a cabeza de forma, dixo:
-Boeno, vamos ata alí, logo, a ver que nos queren.
O cruzar a eira, eu fixEime nos aparellos que estaban no alpendre. Parecían bons aatriles, polo que comprendín que, para tirar por eles, naquela casa tiñan que ter bois grandes, con forza. A eira era cumprida. No fondo da eira había un palleiro grande. Eu aprendera que, nas casas dos labradores, todos aqueles detalles: apeiros fortes, palleiros grandes, e horrios de varias cepas, eran señales de riqueza. Pois aquela casa tiña un horrio dos máis bnitos que eu vira: grande e con cepas de canteríai, e ata era de pedra a cruz que tina na cima. Por entre as duelas se podía ver que estaba case cheu de espigas. A muller nos mandou pasar para a cocina. Era unha muller forte , ben aparellada, e parecéume simpatica. A cociña era grande, con un bertedeiro de duas sellas. O chan, que na maioría das casas das aldes eran de terra, naquela era de pedra. E a lareira, mui grande, era de pedra de cantería. Non me extrañou, aue a lareira fose tan grande, porque xa dende a placiña me fixara eu na chaminea, que era cumprida. O forno tiña porta de ferro, con bisagras de bronce. Na lareira, ós dous lados, había bancos con respaldo. E había alzadeiros e alacemnas, e unha mesa longo con bancos a un lado e outro. Ali nos sentamos eu amais o avó. Debo decir que tódolos mobles eran de castana, e estaban barnizados case que de negro. Debían de ser mui antiguos. Na lareira estaba o pote grande, daqueles barrigudos; e outro pote, máis pequeno, fervía colgado da garmalleira. Tamén había sarténs, e algunhas cousas máis, pero a esas menudencias non lles prestei atención, porque as habían en tódalas casas. O avó e a muller falaron cousas salteadas, que algunhas me intersaban e outras nono Eu estaba máis interesado en observar os detalles daquela casa, detalles que me intrigaban, coma se me quixeran contar algo. Era aquel un sitio moi acolledor; e pensei que moi bonitos deberían ser os contos contados naquela lareira, o pé daquela mesa tan antígua, contados por algún vello nas noites longas de inverno, mentras o lume ardía naquela lareira tan grande. E tanto me concentrei, naquels pensamentos, que me pareceu haber estado alí xa algunha otra vez, cando era máis rapacino, e que por iso me facía recordar alago aquel ambiwente. Porque moi conocida se me fixo aquela cocifia. Véume a quitar daquel sono a conversación do avó e da muller. O avó preguntoulle a muller:
-¿E logo onde vai hoxe a xente toda, que non atopeie a inguén por aí arriba?
-Vanche todos na misa, que hoxe hai un cabo de ano...
-¡Un cabo de ano! E de quén! ¿E por quén? -preguntou o avó.
-¿E logo non sabes? Desa amiga túa, a muller das cabras –aclaroulle a muller.
Foi daquela cando eu despertei dos meus sonos, e o meu corazón pillou un brinco, o sentir nombrar a muller das cabras.
-Amais si, que morreu o día que eu cumplía anos. ¿Cómo me puiden esquecer? –dixo o avó.
-Boeno, xa sabemos que ti non eres moi amigo desas festas -dixo a muller.
O informarse que era o aniversario do avó, pediunos que quedaramos para o xantar, pero o avó díxolle que non, que aquel día íamos a xantar a unha taberna. Daquela a muller fíxolle tomar unha copa. Despois marchamos monte arriba, por un carreiro que dixo o avó nos levaba a unha taberna, a onde el ía cando era mozo, e que alí íamos a comer algo, e a tomar unha xerra de viño. Despois o avó calou, e eu noteille algo raro, porque lles ía dando paos co bastón os pinos que había a beira do camiño.
-Eu pensei que vostede estaba falangueiro hoxe, avó. ¿Ou non foi eso o que me dixo?
-Dixen dixen, si. Pero cortóuseme un pouco a fala... desde hai un pouco.
-¿E logo por qué?­
-Xa facía ben tempo que non me pasaba, e dende hai un pouco atrancóuseme un nó na gorxa que non podo pasar nin a saliva -dixo o avó con unha voz que non parecía a deI, e o tempo doulle unha patada a unha pedra.
-¿E non será coa fame, ese mal xenio, avó?
-Será, será -contestou dunha maneira nada convincente.
-E daquela ¿por qué non quedamos a xantar coa muller?
-Que o meta no cu -dixo o avó, dunha maneira que me sorprendeu, porque el falaba así.
-Pois parecía boa xente a muller aquela -díxenlle eu.
-¿E a case qué? ¿Tamén che gustou? -preguntoume o avó, coma se
adiviñara o que eu ía pensando da casa.
-Gustoume moito, avó. Pareceume unha casa moi xeitosa. Deben ser labradores fortes.
-Esa era a minña casa -dixo o avó, dunha maneira tan simple, que eu pensei que era unha broma.
-¡Que di, avó! -eu berreille por facer aquel chiste.
-Si, Manuel, esa era. Por iso se me puxo o nó na gorxa. Pero agora xa me pasou.
-Eu pensei que a súa casa era aquela toda caída.
-¡Deus nos librara, Mano! Aquela foi o meu inferno, e esta outra o meu ceo. Debo dicir que, mentres estaba alí sentado, tiven que darlles a unhas bágoas para atrás, que senón caíanme, porque me viñeron a cachola moitos recordos. E tamén me sorprendeu que a muller me chamara. Entrei, porque xa tiña gana de ver a casa por dentro. Non a vira máis dende aquel día que escapei.
-Avó, vostede aínda non me contou porque escapou. ¿Non haberá matado a alguén?
-Estamos chegando a taberna e, mentres comemos, un anaco de xamón e pan, con un grolo de viño, heiche de contarche esa historia, ou parte dela, que ser é moi longa para contala con apuro.
-¿E terán pan de molete para comer co xamón? –preguntei facéndome auga a boca, porque xa tiña máis fame que gana de contos.
-Pan de molete no sei, pero xamón teñen moi curado. Dígoche que non hai xamón coma ese en ningún lado, porque a casa está en terreo seco. E se teñen molete, que algunhas veces haino, haste de encher. Que as historias non teñen gracia coa barriga baleira. E unha xerra de viño, que alí o teñen en barrís. Un viño tan espeso que podes escribir unha carta con el.
-A mín déame molete bastante, que o viño o deixo para vostede.
-Hoxe has de tomar unha cunca aínda que cho bote eu pola gorxa a forza, que é un día moi sinalado para min, que non se cumpren setenta anos tódolos días. E ti vaite facendo home, que se non me engano xa pasas os once. Anque non os pareces.
O subir a costa chegamos a unha chanceira, onde se vían casas por alí adiante, e algo lonxe se vía unha igrexa grande.
-Alí está enterrada a avoa das cabras, Manuel -díxome o avó, apuntando cara a igrexa co bastón.
-¡Alí! ¿Daquela aquela igrexa é da súa parroquia?
-Pois é. Esta é unha parroquia bastante grande, pero está moi escagallada, por culpa do terreo ¿sabes? Que ten moitos altos e baixos. Un día teremos que ir alí ti amais eu.
Eu non entendín o que quixo dicir o avó, se ir de visita ou que algún día iríamos para alí de mortos. Calei e non dixen nada, porque naquel momento xa chegamos a taberna. O avó non tivo tempo a contarme aquela historia que me prometera. A taberna estaba cheíña de homes, que acababan de chegar da misa, e estaban todos tomando cuncas de viño, berrando e maldicindo, coma se nunca a misa foran. O ver o avó, deron en engancharse nel, e en darlle apertas, e a sacudir mans coma se estiveran facendo unha feireada: non o deixaban en paz. Presentoume coma o seu neto, e dixo que era adoptado. Todos querían pagarlle cuncas de viño, pero a taberneira non os deixou, e dixo:
-Antón está invitado pola casa, coño, que hoxe é o seu cumpre anos, e invito eu.
Era unha muller máis nova que o avó, un pouco gordeta, de faceiras vermellas, que lle debía de gustar o viño, eso pensei, pero era moi simpática, e deixábase ver que fora boa moza noutros tempos. Eu quedei pensando de como ela sabía que era o cumpre anos do avó. O avó pediu molete e xamón para empuxar a xerra de viño, dixo el falando o revés. Tiven sorte, que tiñan molete, e comemos canto quixemos. Non sei quen pagou por todo, que ó avó non lle vin pagar unha perra. Eu tomei un grolo de viño, que era máis amargo que rabo dun can, pero fíxeno por darlle o gusto o avó. Despois tiramos para a casa, e eu vía o chan fondo coma se andara polo aire. A pouco máis teño que levar o avó o lombo todo o camiño. De vez en cando el paraba e botaba un canto. Sabía bos esteribillos, que me deixaron sorprendido. E tamén me sorprendeu do ben que os cantaba. Sempre recordei aquela troula.
A TERTULIA
Despois de ver a casa do avó, eu non parei hasta que me contou por qué había andado escapado e perdido aquela casa tan boa. E unha noite, mentres fixemos e comemos o caldo, o avó foime contando aquela historia:
Eu xa tiña os meus anos, cando estopou a guerra, e por iso me escapei dela, quero dicir que librei; pero un fillo foi, e aló quedou, que iso xa cho contei. Daquela aldea morreron catro na guerra, entre eles o meu. Durante eses tempos difíciles e tristes, ás noites, os homes da aldea viñan para a miña casa, e eu lles lía o periódico, que daquela non había moitos homes do meu tempo que souberan ler. E os que sabían, non entendían o que lían. E aínda menos entendían a trangallada da guerra. Así que eu, non só lles lía o periódico, que tamén lles explicaba as mentiras que o periódico dicía. Se mercaba o periódico, por aí unha vez a semana, e duraba toda a semana enteira lendo. Unha que había que ir por el a lonxe, e custaba cartos; que maldita perra se podía gastar durante a guerra. E a outra razón era que, entre ler e explicar se ía a semana co mesmo mentireiro. Que era así como lle chamábamos o periódico, porque, como che digo, o periódico non contaba mais que mentiras e, para entendelo, había que lelo o rubes. Por iso lles gustaba moito os homes da maneira que eu lles lía e lles explicaba as causas da guerra; e eu collín moita fama por aquelo. Así que, cada vez viñan máis homes para a miña casa; e chegaron a vir mulleres e todo. Ata viñan de outras aldeas. Así que, a miña casa converteuse nunha tertulia para tódolos veciños. Dígoche, Manuel, que daban gusto aquelas noites coa casa chea de xente. Algunhas veces, as veciños nos traían cartas dos seus fillos, que estaban na guerra, para que nós lles léramos as noticias que mandaban. As cartas sempre as lía a muller, que lía mellor que min. Eu lía ben o periódico; pero a letra mal feita das cartas, custábame caro entendela. Nunca tan unida se vira a xente toda, coma se os tempos malos uniran os veciños todos. Algunhas noites, sería no inverno, asabamos castañas; e cando se podía, íamos a mercar un cuartillo ou dous de caña, e nos alegrábamos daquela maneira. Porque algunha vez houbo malas noticia: un fillo que morrera, ou un que caera ferido. Daquela lle axudabamos a chorar os seus pais, que a pena entre todos, chegaba a menos.
Pero sucedeu, que os homes deron en falar do ben que eu entendía aquela trangallada da guerra. E aquelas noticias chegaron a oídos dalgunha xente eu non lles conviña que eu entendera así as cousas, e que lles estivera abrindo os ollos a outra xente, e non tardaron en chamarme roxo...
-¿E logo por qué lle chamaban roxo, avó, se vostede non ten as barbas rubias? -eu pregunteille interrompéndolle a historia.
-Roxos chamábanlles os dun lado. Había varios bandos, e cada un tiña o seu alcume. Ser roxo era o peor, ou máis perigoso. Pero ti deixa que che conte: Como che dicía, fóise correndo a noticia de que eu entendía moito de política, e aquelo non era bo. ¿E qué política entendía eu? Se entendera non houbera metido as de andar. Pero eu non pensei no que facía. Sen darme conta estaba avivando a xente, e aquelo non lle conviña os amigos da guerra. Así foi que unha noite petaron a porta. Era tarde, e xa íamos na cama. ¿E logo quen chama aí a esta hora? -pensei eu. Saín a ventá, pensando que sería algún veciño, con calquera mala noticia da guerra. Eu preguntei:
-¿Quén chama aí?
-Podes baixar, que che temos que dar unha noticia –díxome un veciño, que nunca lle direi a ninguén quen foi, que a el o abrigaron a facer aquelo.
Como facía algo de lúa, eu vin que alí había máis de un home, pois, por detrás da parede vin asomarse unhas sombras. O corazón xa me avisou do que me esperaba se saía a fora.
-Un momento. Vou a poñer algo no corpo e xa baixo díxenlle o veciño.
Vestinme de contado e, por unha ventá que daba o camiño, pola parte de atrás da casa, tireime en baixo, e terra para o monte.
-E logo queríanlle pegar, avó?
-¡Pegar! Queríanme matar, Manuel. ¿Ti qué pensaches?
-¿Por ler o periódico e falar da guerra, xa o querían matar?
-Mataban por menos diso, Manuel; que aínda mataban por tiñas que houbera entre veciños, anque xa foran hai moito tempo. Se un veciño che tiña rabia, dicía que eras roxo, e como non tiveras algunha amizade máis forte que o que te denunciaba, roxo eras, e viñan a por ti, e pun xa che pegaban un tiro.
-¿E qué paso, avó, cando vostede escapou?
-Cando non me puideron pillar ¿qué pensas que fixeron? Levaron a muller, para que eu me entregara. E se me entregaba era home morto. E non me entreguei. Fun covarde, que máis me houbera valido morrer.
-¿E a muller, avó?
-Nunca máis a vin.
-¿Daquela a mataron, ou qué?
-¡Cala! Non digas esa palabra. ¿Quén me mandaría a min falar así con un rapaz? Non me fagas falar máis destas cousas -dixo, coma se xa lle pesara contarme aquelo da súa vida.


O FUXITIVO
A min quedoume o pico doce de escoitar aquelas historias do avó, e el tamén tiña moita falta de compartilas con alguén. ¿E qué mellor que desembuchalas con un rapaz, pois o avó deuse conta que eu o escoitaba, cousa que nunca fixo a xente maior.
-¿E daquela vostede qué fixo despois, avó? ¿Tivo que andar agachado por moito tempo? –pregunteille eu unha noite que estábamos ceando e o vin con ganas de falar.
-Pois iso, agachado e escapando dun lugar a outro, coma se fora un can doente. ¿Ou ti qué pensas?
-¿E qué comía, avó?
-Ti deixa que eu che conte:
Algunha xente dábame de comer. De día andaba escondido polos faiados, ou polos matos. Outra veces nos muíños. Había un muíño moi agochado nun prado fondo, que un día o levou a zurrada. Aquel muíño tiña unha porta secreta, por onde se baixaba o rodicio. O muiñeiro era home de confianza, que aínda non se podía confiar en toda a xente. Naquel muíño teño pasado moitas noites e días. E dígoche o da porta secreta, porque, se por alí se decataban onde eu estaba, e me viñan a buscar, eu podía baixar o río por aquela porta e desaparecer.
-¿E por qué foi a guerra, daquela, avó. Na escola nunca nos falan da guerra. E eu non entendo porque hai guerras.
-Claro que non entendes. Tampouco a entendía a xente que eu lles lía o periódico. E ti con máis razón, que es un novo, e por aí hai cosas que están diante de ti, pero non as ves. Ver as ves, pero non as estendes: camiños e carreiros, valos marcos e particións. ¿Qué pensas ti de todo iso, Manuel?
-Eu iso ben o vexo, avó. Ten que haber de todo iso, porque as cousas teñen dono; e os camiños e carreiros son para pasar.
-Pois case que acertaches, Mano. Todas esas cousas son a lei dun país, e o demais sonche contos. ¿Qué farías ti, se tes un anaco de terra, e che cortan o camiño para pasar a ela... ou se che cambian os marcos?
-¡Boeno, avó! ¿A quén se lle ocorre facer iso? A min se mo fan, e eu son un home, eu pelexo a quen sexa. ¿A ver quén ten razón, logo?
-Pois ves, xa comezaches unha guerra ti solo. E non vai a ser quen ten razón, que a vai ganar quen máis poida. E así empezaron as guerras o principio: por culpa dunha silveira, unha pedra que demarcaba algo, ou unha valla que cerraba algunha cousa. Porque nun tempo non había camiños, nin marcos nin cercas: era todo campo aberto. Pero, a medida que esas cousas se fixeron, que de pasar de aquí para alí naceron os camiños, e fóronse marcando os territorios, e houbo quen respetou o anaco dos demais, e tamén quen colleu o dos outros, e houbo quén ganou e quen perdeu. E foi todo unha pillotilla e xa nunca máis houbo paz neste mundo, nin nunca máis a haberá. Porque o tempo chegou cando uns tiñan todo e os outros nada; que os máis listos viven dos máis parvos, e os máis fortes dos máis frouxos. Pero cando ós submisos non lles queda camiño nin carreiro, e a fame aperte, daquela é cando as cousas estoupan, e volven a pelexa: que xa di o refrán “de perdidos o río.” Sempre pasou así e pasará. ¿E sabes porque che digo isto, Manuel? Porque isto era o que lles dicía eu os veciños, cando lles lía o periódico. E por iso comezaron os meus males.
O avó sabía tanto daquelas causas, porque tivera bo mestre: un dous vellos que tanto me falara a avoa das cabras deles. Era un vello dos que dicían que, o tempo ía chegando cando os coches andarían sen cabalos, e que hasta andarían polo aire coma os bexatos. Eu, pola outra parte, non estaba informado de nada. Na escola non ensinaban cousas complicadas. E eu vivira,
todos aqueles anos, coa cachola chea de fantasías, que eran todas ás historias fantasiosas que me contara a avoa das cabras, e aquelas historias me habían transportado a un mundo encantado.
Por iso sería que unha vez me advertiu aquela avoa, de que a miña vida ía a cambiar. ¿Qué me quixo dicir con aquelo?
Por iso o avó do chuzo me consideraba moi neno para contarme cousas que el pensaba que me serían moi difíciles de entender. E por iso sería que tamén me dou aquela longa explicación, coa intención de que así eu comprendera mellor as historias da súa vida. Pois había sido debido a esas cousas, que el trataba, que o avó, da noite a mañá, quedara sen familia: muller, fillo, e sen casa... e el escapado, coma un foraxido, vivindo polos faiados, durmindo polos matos, nos palleiros e nos muíños.
-A miña casa, Mano, era da renda...
-¡Da renda! ¿Non era súa, logo? -eu xa interrompín, como era a miña costume, porque eu quería saber todo, e nunca espera a que me acabaran de contar. O mesmo facía cando a avoa das cabras me contaba as súas historias.
-Era miña, mentres pagar renda por ela. Como ten que pagar teu tío Tom polas vosas terras, e moitos mais por aí.
-Daquela a nosa casa non é nosa? -preguntei eu moi incrédulo.
-No voso caso a casa é, pero as terras, de sacado un par de leiras, son da renda.
-E a min nunca mo dixeron.
-Pois xa ves. Así che andan as cousas. Ós rapaces non vos contan nada disto. Pero dígocho eu: onde vexas un lugariño de pobres, probablemente é deles. Pero onde vexas un lugar de labradores fortes, case seguro que ese lugar é da renda.
-¿E a quén lle pagan a renda, avó? Porque esa xente que cobra, ten que ser ben rica.
-Son, Manuel sono. E están co cu sentado nas cidades, mentres os pobres rompen o lombo traballando; e hasta morren coa fame nalgúns casos. Che dixen todo isto, que non cho tiña que dicir, que despois de todo, aínda che queda moito tempo na vida para romper a cabeza. Pero cho dixen para que me entendas. E agora deixa que che conte outra das miñas historias, xa que me fixeches soltar a lingua:
Como che dicía, a miña casa era da renda, e había que traballar forte para vivir e pagar as débedas. E cando nos queixabamos, a xente maior nos dicían: “Vosoutros vos queixades de vicio. Teriades que vivir nos tempos que había que dar a metade das colleitas ós amos.”
¿A metade de todo canto se recollía, avó? -eu preguntei, coma sen dar crédito o que dicía o avó.
-De todo canto. E, en varios casos, a metade do que producían os animais tamén. Porque había xente que non tiña conque mercar gando, daquela ía a un parceiro, que así lles chamaban os que poñían gando a parcería.
-¿E mentres vostede andaba escapado, quén traballaba as súas terras, e pagaba a renda por elas? -preguntei, porque non vía como o avó podía facer fronte a esa situación.
-Aí te quería levar eu Manuel. Non as traballaba ninguén, nin se pagaba a renda. Por iso, os amos as arrendaron a outra xente, e eu quedei sen un remendo de terra onde poñer os peso. Iso era o que eu che quería dicir.
-¿E a casa tamén?
-A casa tamén. Co gando, bois e vacas, dous porcos, un cabalo, as galiñas... e mobles, e roupa. Todo o perdín. Levaron todo para pagar as débedas, iso dixeron.
-¿Daquela, aquela muller que nos mandou pasar a casa, foi a que se quedou coas terras e coa casa?
-Amais os apeiros, que eran dos mellores que había naquela aldea. ¡Qué lles aproveite!
-¡Ai si, avó! Xa lles ía aproveitar se fora eu. Despois que xa non tiña que andar escapado, se non lles podía quitar as terras amais a casa, quitáballes as outras cousas que eran miñas.
-Non quitabas nada, Mano. ¿Ti qué sabes? Estás libre, pero tes o corpo cheo de medo. Aprende esto: cando estás no chan todos te pisan, que xa di o refrán, que da árbore caído todo o mundo fai lena. O único que sinto foi o da muller e dos fillos, que todas esas ferramentas e trastes, fixéronme un favor, que me quitaron de romper o lombo. Gracias a iso vin mundo por aí adiante, e coñecín moita xente interesante, e vivín todo este tempo libre e folgando, sen traballar para pagarlles a renda os ricos que están co cu
sentados aló nas cidades. Eu nomeeiche todas esas bagatelas que perdín porque por algún sitio hai que comezar un cesto. ¿Pero qué é todo iso comparado coa xente que un quere e perde? Xente da que un estivo namorado, como estiven eu da mina muller. ¡E os fillos, Manuel! Tanta loita para crialos, e despois veñen as despedidas no tren... ou no porto. Un fillo o pillaron para a guerra... ¿E qué sabía el de guerra? O outro foi para Cuba, cando aínda era un rapaciño. Pero metéuselle na cachola de ir, e foi. O outro, que era unha nena, bonita coma unha alegría, morreron de pequena. Por qué Deus deixa vir nenos a este mundo, se despois nos deixa medrar? Morreu porque o médico se enganou. Dixo que eran anxinas e era o cru. Xa morreu aquela noite, porque o cru era un ma da gorxa e afogaba a un neno de contado. ¿E a muller, Mano? ¡Pobriña! Quén sabe o que fixeron dela. Se polo menos soubera onde botaron o seu corpo, aínda lle podía dar cristiá sepultura, no cemiterio da igrexa. ¡Bah! A vida é unha trapallada. E ri tela culpa de todo -terminou dicindo o avó.
-¡Eueee!
-Si, ri. Por facerme recordar cousas dos mortos.
-Ai, pois aínda non me contou nada.
Botou o avó unha risa tan longa, que quería falar e non podía, pero, máis que risa parecía unha forma de chorar. Eu o miraba coa boca aberta, pensando cómo se podía rir daquelas desgracias súas. Despois que puido falar, díxome:
-Tes razón, Manuel, que aínda non che dixen nada.


O ESPANTALLO
Outra noite calquera, o avó contóume a hitoria dun espantallo, que me gustou moito. A historia tiña algo que ver, de como o avó se tivo que botar a pedir, para non morrer de fame.
Naqueles tempos –comenzou contando o avó- os únicos traballos que había, para homes sin oficio, era traballar o xornal nas terras. Pero nas terras namais que había traballo cando se sementaban e se recollían as colleitas. Na maioría dos casos, non pagaban nada, e había que traballar pola comiqa: unha cunca de caldo e unha frangulla de pan Cando algún labrador forte se escagallaban moito, de compango daban unha sardifia frita e unha copa de caña. Eu estaba millor cando andaba escapado que cando quedei libre. Cando andaba escapado, a xente amiga íame dando algo de comer. Cando estaba libre non me daban, porque todo o mundo era pobre, e a xente esperaba que ganara o pan de cada día, co suor da miña frende, coma Deus o ten mandado. Pero o conto era que non había donde ganalo. Eu me desesperaba, e pensaba que mais valera que me huberan prgado un par de tiros cando andaba escapado. Sin embargo, o meu tío,, que ía mui vello, aínda lle quedaban ánimos e speranzas, porque era mui relixoso, e me decía:
-Sobrifio, nunca perdas as esperanzas, que iso é un pecado.Deus nos pon á proba, pero nunca cerra as portas todas. Sempre deixa unha aberta, para entrar ou salir por ela. Depende de nós que a atopemos.
Pois un día dixen “haberá que ir en busca esa porta”, e armeime de coraxe, boteille as alforxas no lombo o burro, e marchei a pedir. Fun a lonxe, a onde ninguén me conocera. Pero eu conocía a zona a onde fun, que eran terras de riveira, terras frescas e de mainzo, e boas patacas. Se por alí non lle dan unha 1imosna a un pobre, non a darían por ningún sitio, iso pensei. Na primeira porta que pedín 1imosna, saliu unha muller a porta con unha pataca, mirou para nin de arriba a baixo, e dixo:
-¡Vai, co pobre este! Anda a pedir, e ten millor roupa que o meu home, e a muller volveu para dentro sin darme a pataca.
Eu, coa vergoña de botarme a pedir, puxen a roupa sana, para non parecer tan pordioseiro coma tédolos pobres que andaban polas portas. O farrapo mais vello que levaba, era un sornbreiro que meu tío me presto, porque eu tiña un case que novo, e el dixome que non o usara. Pois mira ti o demo: aquel sombreiro de meu tío era a porta que el dicía. A porta que Deus deixara aberta. E aquí e aquí ben o bonito do conto.
A este punto o avó, quedou rindo e sacudíndo a cabeza, coma se o que me ía a decir fora incredible.
-A xente, o verme con roupa sen remendos, non me daban limosna. Asegurche, Masnuel, que en tres días que levaba pedindo polas portas, ninguén me dou unha pataca, unha espiga, ou unha frangulla de pan; xa non famlemos dunha cunca de caldo. Nada, nada, en tres días. Dígoche, Mano, que en tres días non fixen máis que beber auga das fontes. Bendita sexa esta terra galega, polas moitas fontes que ten, que senón foran as fontes, Deus sabe cantos pobriños terían morto por por esas corredeoiras e carreiros. Que naqueles tempos no se vían mais que rapaceinos e vellos pedindo polas portas. ¿Cómo raios lle ía a xente a dar limosna a todos? Dígoche, Manuel que moita envidia lle tiña o burro, porque o burro podía pacer. Pasados os tres días, deronme unha pataca. Corrín os matos con ela, encendín lume, e chamusqueina algo por afóra, así como se facía cos porcos da ceba, e xa a papei case que crua, e sóubome a gloria. Iso proba, amigo Manuel, que a fame é a millor salsa.
O avó botou unha risa, tal vez recordando o sabor da pataca,e seguíu coa historia: Desesperado, porque a xente non me daban nada, xa estaba a volver para a casa, vacio como fora. E tamén me dou gana de machar por un barranco abaixo, e acabar así con todo o trato. Hasta tratei de vender o burro, que tan bon compañeiro é, e que o quero tanto. Pero xa ves, coa fame vendes a túa nai. Sorte que ninguén mo quixo mercar. Por aí que cheguei a unha casa, e no alpendre estaba un home facendo un espantallo. Eu teño visto espantallos mal feitos, pero espantallo mais mal amañado que aquel, na mina vida o vin. Pero vóuche acontar o conto o direito, tal como foi, que te has de rire, e para iso déixame amañar un pitillo.
Non sei se o fixo adrede, para dixarme a mín en bilos, xusto cando o conto me estaba gustando, que se púxose a liar o pitillo, con tanta pacencia que nunca tanto tempo lle levara liar un pitillo coma daquela vez. E aínda para mái, tendo alí o candil para encender o cigarro, púxose a chisquirriar con aquel demo de mechero séu, que aquel día hasta non quería encender. E mentres o avó se ría solo, que eu non souben se se ría do encededor ou recordando o que me ía a contar.
O home que estaba facendo o espantallo -o fin seguiu contando o avó- vestíuno con unhos farrapos vellos, así como fan os choqueiros polo antroido, e cando me viu a mín co sombreiro vello, díxome:
-Déame ese sombreiro, señor, que llo cambio pola miña gorra nova.
Eu cambeille o sombreiro vello pola gorra nova, pero vendo que lle poñía o sombreiro o espantallo, dixenlle:
-Se é para o espantallo ¿qué máis lle dá unha boina nova que un sombreiro vello?
-Non lle é así o conto -contestou o home-. Cada cal se ten que vestirse dacordo o traballo que fai. Os paxaros están acostumbrados a ver xente polos campos con roupa vella, e así ten que ser un espantallo para que lle teñan respeto.
Eu pensei un instiante naquela maneira de razonar do home, e déille de volta a súa gorra case nova, e collín o meu sombreiro vello outra vez. Espetéino na cachola, e botei andar. O home do espantallo quedou alí miránmdome coa boca aberta. E o burro botou unha orneada, coma se lle fixera gracia a cousa, e eu dixenlle:
-Tes razón en rirte de min, que aínda son máis burro que tí. Pero ese home acaba de abrirme os ollos.
-Daquela vostede fala co burro como falaba a avóa coas cabras ¿eh, avó?
-Con alguén hai que falar, Mano. A si sexa coas pedras do camiño, que senón te volves tolo. Pero ese burro entende todo. Aínda é máis listo que ti.
-Máis listo que mín é calquera, avó. Pero ese burro no é máis listo que eran as cabras da avóa. Aquelas entendían todo o que a avóa lles dicía. Xa quixeran os cans aprender delas.
-Eu íache a dicir, Mano, que ese burro é máis listo do que ti pensas, pero tí xa abres o paraguas ante de chover. E se non foras tan neno che diría un segredo, pero así non cho digo.
-¿E logo qué segredo será ise? -preguntei eu, xa sin poder coa miña curiosidade.
-Non cho digo, que despois vas por ahí, dalle que dalle a lingua.
-Venga, avó, diga que segredo é ise, que eu non lle dou a lingua. ningunha; e maIo será que non sepa eu gardar un secreto.
-Pois o segreta é, que ese burro fala coma a xente.
-Agora si que me quere facer vostede máis burro do que son -lle berrei eu, moi incrédulo.
-Tí non fagas caso ó que che digo. Se queres creee ou non, iso é o mismo. Pero falar fala. No fala moito, que el non lle da a lingua por darlle, así como fas ti amais eu.
-Eu iso, se no vexo no creo -lle dixen.
-Xa che sobrarán tempo de velo, ou de escoitalo. Agora déixa que che conte porque lle puxen Diablillo de nome. Porque ese burro é o demo disfrazado de burro, iso cho aseguro eu. E xa dí o refrán, que máis sabe o demo por vello que por demo. E ese burro é máis vello que o demo, que terá polo menos cen anos.
-¡Bueno, avó! Ustede pensa que eu non sei cantos anos dura un burrro. Dura por aí vinte anos. Ou ustede pensa que é un corvo; que os corvos, decía a avoa das cabras, duran cen invernos, que é así como os corvos contan os anos.
-Se contamos coma ti dis, daquela si, Mano, que é certo que o burro non ten cen anos. Pero se contamos como se conta para os animais, o burro ten máis de cen anos.
-¿E logo cómo se conta para os animais?
_Pois mira: segundo o dito popular, tres anos dura a silva, tres silvas un can, tres cans un burro, e tres burros un home.
-Contando así, si -eu dixen de acordo.
-Pero mira, Mano: así como hai xente que dura moito máis que outra, tamén pasa o mismo cos animaes.
Pero vostede íame a dicir por qué lle puxo demo o burro ¿ou no era iso o que me ía adicir?
-¡De demo! Diablillo, Mano, que eu non dixen demo, que aínda que aínda que ti penses o contrario, cambiache ben o conto.
Pois verás: Eu ía polo camiño pensando en esgazar a roupa toda, e quedar coma o espantallo do home aquel, para ver se así a xente se apiedaba de min e me daban limosna. Pois o ir así cabilando, vin, entre a terra do camino, na rilleira do carro, asomar unha farramenta que parecían ser os dentes dun sacho. Tirei daqueles dentes e descubrin que se trataba dun chuzo. ¿E logo quén demo perdeu esta farramente? -pregunteime, porque un chuzo non era unha farramente de moito uso pora calquer labrador. Cortei, coa navalla, unha vara de castaño, alí nunha ramalleira, e fixen un mango ben logo para o chuzo. Estaba mirando a obra, cando sentín un voz decir:
-Agora deixas medrar a barba e xa pareces o demo.
Mirei a un lado e a outro, a ver quen era, e alí non vin a ninguén. Daquela mirei para o burro, que estaba remoendo nas folIas ternas da vara que eu cortara, e o remoer nas folIas vínlle branquear os dentes, e mismo me pareceu que se estaba rindo de mino. Daquela preguntei:
-E dixeches ti iso, Diablillo?
O burro seguíu remoendo nas follas, e non contestou á pregunta, pero eu pensei: ¿E cómo me salíu iso de Diablillo? Pois Diablillo lle quedou de nome dende aquel día o burro. E asegúroche que a el lle gusta máis que lle chamen Diablillo que burro.
¿E cómo sabe que lle gusta máis ese nome?
-Porque mo dixo el. Non mo dixo aquel día, que se mo dixera non lles houbera dado crádiro as minas orellas, que pensaría que me estaba volvendo tolo coa fame que tina. Pero o conto é outro.
Direiche agora que, desde aquel día, a sorte dou un volco, fun o home máis rico do mundo. Que a riqueza non hai que medila polos cartos, senón por felicidade, e liberdade, que tal vez sexa a misma cousa. O que precisaba eu na vida era un cambio de imaxen. Precisaba sair do meu calzado e meterme noutro. Quero dicir con isto, que eu sempre fora un santo ignocente, sen picardía na testa, e sin maldade no corazón. Pero, para andar polo mundo, e entenderse coa xente, fai falta ser o demo. Iso cho digo eu. Deixei medrar a barba, como me dixera o burro; deixei a un lado a vergoña, e nunca máis outra verdade contei a ninguén. A xente dou en chamar o home do chuzo, e aquel apoio fíxome famoso, e polas portas dabanme limosna a sacos cheos. Botei a fame fóra da casa, e meu tío amais eu comemos a enchernos. E todo empezou polo sombreiro vello do meu tío. Aquel sombreiro era, como dicía meu tío, a porta que Deus me deixara aberta -termiñou decindo o avó.

A ANECDOTA DO MACHADO
O avó, como xa mencionei, era coma as pegas, que canta cousa brila lévana para o niño. Díxome nunha ocasión, falando dos artículos que durante anos fora amontoando na casa:
-De eso tamén ten a culpa o burro. E sabes cómo comenzou todo iso?
-Eu que sei, avó. Aínda non sei para que quere todos eses trastos. Se a menos os levara a feira e os vendera lle podían dar alguns cartos. Pero así non fan mais que estorvar.
-Un día, se me vexo necesitado, as venderei, e se non me fan falta deixas estar. Aprende das formigas, Mano, que xuntan no veran para o inverno. Que iso foi o que me dixo o burro naquela ocasión.
-¡Bueno, avó, bueno! ¿Qué sabe o burro das formigas?
-Ti tes razón. El non mo dixo con esas palabras, pero mo dixo doutra maneira. Xa verás como comenzou o conto:
Un día ía eu por un camiño, e levaba o burro pola corda. E eu ía pensando en como había canbiado a miña vida. O verme tan contento, díxome o burro, así coma se lera os meus pensamentos:
-Tí vai gardando para cando sexas vello.
-¡Gardar! ¿Qué vou a gardar? A mercadería que me dan hai que comela, que non se pode gardar tanto tempo. Teréi que ir vendendo algo -pensei. E un pouco máis adiante, tirado na rilleira do camiño, atopamos con un machado que estaba novo. Aló o lonxe vin aque ía un home con un carro tirado por bois. Caéulle o home aquel, dixen eu. Apretéi o andar para pillar o home e dárlle o machado. Daquela foi cando me volveu a dicir o burro:
-Vai gardando para cando sexas vello.
Déime de conta, o momento, do que me quería decir o burro, e botei o machado nas alforxas. Desde aquel día, cousa que atopo, perdida, ou desatandida, as alforxas con ela. Aí están. Se un día ven o seu dono por calquera delas, lla dou; que eu non fago máis que gardar as cousas desatendidas, para que ninguén as roube. Se non veñen por elas, un día, cando sexa tan vello que non poida ir por ahí adiante a ganar a vida, lévoas a féira, e fago cartos con elas. E se morro antes e nonas preciso, dóuchas a tí –termiñou dicindo o avó.
-¡Amíneee! -eu e_clamei moi extranado.
-Si, a tí. Pero con unha condición: que me tes que cuider dese burro. Que non lle falte nunca unha presa de herba, e un alpendre onde abrigarse.
-Trato feito -dixen eu.

O LAZARINO
Chegou a primaveira. Eu dei en notar que o avó non tiña acougo na casa. Parecíase os paxaros cando lles chega a hora de emigrar. Daba voltas e voltas, queríame dicir algo, pero non se atrebía. De noite, xa na cama, me decía:
-Hoxe estivo outro día bon para dar un paseu, e nós sempre na casa.
Eu deixaba que dera voltas e falara, porque eu ben sabía que mosca lle andaba na orella. Pero un día, cando non aguantou máis, dixome:
-Hai un tempiño que me anda unha trasnada na cachola, Mano. Sempre digo: Voullo a dicir a Mano, a ver que pensa, e despois Esquenceme e non che digo nada.
-¿E logo qué trasnada será esa, avó? -preguntei eu, xa máis desconfiado que o cabalo que perdeu un ollo, porque eu xa sabía por onde viña o avó con aquelas trasnadas súas.
-Nunha ocasión lin un libro, un que había pola casa, que non sei a onde foi a parar. E é boa pena que non me acorde do nome dese libro, que ainda o ía a mercar para que tí o foras lendo. Era dun lazariño, deso si que me acordo.
-¿E qué demos é un lazariño, avó? _
-Eu tampouco o sabía, pero segundo o libro, é un rapaz que anda cos cegos para ensenarlles onde poñer os pes. Erache un conto gracioso. O cego do conto, era máis malo que o demo, e ó rapaz as pasou mui mal con el. Un día que chovía, o rapaz puxo o cego fronte dun árbore, e dixolle que saltara que había un regacho de auga. O cego saltou e se escachrrou contra a árbore. Aquelo foi o que máis me fixo rire, e sempre me acordei daquel feito.
-¿E esa é a feireadra que lle anda na cabeza?
-Algo así, para rirnos un pouco, ti amais eu.
-Pois eu non vexo onde vai a atopar un cego para poñelo fronte a un castaño e que se desfaga as ventas contra el -dixen eu, e o avó botou unha risa.
-A trasnada, que me anda a mín na cachola, é a de ir por ahí adiante, tí amais eu, e facer unha desas a xente. Eu fágome o cego, e tí érelo meu lazariño.
-¡Vostede está tolo, avó! ¿Cómo vai a engañar así a xente?
-A xente o que quere é teatro, Mano. ¿Ti que sabes?
-E se Deus o castiga, e despois queda cego de verdade?
-¡Ai, Mano, qué burriño eres! ¿Ti pensas, logo, que coas cousas que Deus ten entre mans, vai a perder o tempo contigo e conrnigo? Iso que non te preocupe, home.
-Pero miña nai non me deixa ir, avó...
-Ti deixa iso da miña man, que diso me encargo eu.
-Pois se vostede llo pide, vamos. Que eu tamén quero rire un pouco.
Eu dixen aquelo porque non tiña outro remedio: ou quedaba solo naquela casa, ou tiña que buscar outra. Porque o avó xa invetara aquela historia para escapar da casa, porque, como xa dixen, cando chegaba o bo tempo, non tiña paraxe na casa. Os poucos días, daquela conversación, o avó meteu nas alforxas unhas mantas e algo máis, colleu o famoso chuzo, e tiramos para calquer lado. Xa íamos lonxe, e a mín ocurríuseme de preguntarlle se lle fora mui difícil convencer a miña nai, e a meu tío, de que me deixaran marchar a pedir con el.
-Non me costou nadiña convencelos. Non lles dixen nada, e con eso acabamos antes.
-¡Non lles dixo nadaaaa!
-Non. Esa é a millor forma de convencer a xente.
-¡Ai, meu Deus! ¿Qué dirán cando se enteren que marchei por ahí a pedir? ¿E qué dira a xente? Aínda eu non pensara neso. ¿Qué vai a dicir a xente?
¿E logo a tí che preocupa a xente, Mano¿ ¿Ou é que che dá vergoña este oficio?
-Bueno, vergoña dín que é roubar. Anque vostede lle bota as unllas a cata cousa que se lle poña por diante.
-E ti tamén roubas.
-Eu non roubo a ninguén, avó! ¿Vostede que di?
-¡Qué non roubas a ninguén! ¿E logo cando chega o verán e andas de noite polas hortas, que non hai froita que che chegue? Ou pensas que eso non é roubar?
-Eso non é roubar, avó, que eso e pillar –aclarei eu.
-Pillar, roubar é. Ti non o sabes, pero a lei non fai distinción, entre roubar unha cousa ou outra. Aínda vender e mercar, tamén é roubar. Pois o que vende trata de engañar o que merca, e o que merca trata de enganar o que vende. Na vida eche todo unha artimana, para vivir uns dos outros. O que mellor minta é o que gana. Vouche a contar unha anécdota de dous rapaces, que atopei eu con eles nun camiño.

OS RAPACES
Un era pequeno e fraquino coma unha samexuga; o outro era gordecho, grande e forte. Eu viña saborendo unhas peras, que como tí dís, pillara nunha horta. E como o pillar, según ti dis, non é pecado, eu dexei a pereira descansando. Eran boas peras, fariñentas, das que lles chaman rabudas brancas, que alimentan coma o pan. O verme comendo as peras, dixome o rapaz fraco:
-Déame unha pera, señor, que teño fame. Déille unha pera, e aínda ben na collera, foi o grandulón e lla quitou. Dóume rabia ver o máis forte abusar así do máis fraco e, pensando facer xusticia, deille dúas peras o fraco, e dixenlle o forte:
-Agora vou a esperar eu aquí hasta que o teu compañeiro coma as dúas peras, e a tí non che ei de dar ningunha.
Pero o fraco colleu e doulle unha das peras o gordo, e os dous marchron polo camiño adiante, comendo contentos, sin esperar por mino. Eu pensei: Claro, non podo facer xusticia ningunha. O fraco sabe que se non comparte as peras co seu compañeiro, cando eu marche, o outro lle zurra. Apuréi o paso para pillalos e falar con eles. Enterime que eles tamén andaban a pedir, pero a xente pouco lles daba. A xente lles decían que tiñan bo lombo para traballar. Daquwla eles facían coma que rifaban e o forte pegaballe o pequeño, e o pequeño choraba. Daquela, querendo facer xusticia, a xente lle daba un anaco de pan o fraco, pensando facer xusticia coma pensei eu. Pero despois eles compartlian o pan. Cando eu lles escoitei aquela historia, fixen cruces. Aínda recordo que me dixo o burro: “A que non sabias tí esa.” Para que vexas, Mano, como ten que espabilar o que anda polo mundo. Esta é unha historia sin importancia, pero que tamén ten o seu mérito. E xa que de roubar e pedir falamos, dirwiche que nunha ocasión roubaronme a mi...
-¡Qué o roubaron a vostede! ¿Tamén qué ladróns eran eses que van a roubar a un pobre?
-Roubaron a un pobre porque non poideron roubar a un rico, que así tamén fas ti.
-¡Eueee!
-Si, ti. Tí cando vas ás hortas, sabes ben as de quén vas. Se son hortas de xente pobre, ou de mullers sin home, millor que millor. Pero ás dos ricos tes coidado de no ir, porque teñen cans grandes, e se te pilla che creban as canelas.
-¡Ai, avó! O que tem cu ten medo.
-Pois daquela cala e deixa que che conte esta anécdota e a ver que quitas ti fela.

OS LADRÓS
Era unha noite de lúa menguante, cando as sombras non collen xeito, e calquer sombra pode ser unha cousa ou outra. Nun pequeño val, agochado por pinos dun lado e castaños do outr, atopeime con unha pradeira, onde xa segaran a herba, que xa estaba posta en medeiros. Serían unha ducia de medeiros. Con aquela lúa apagada, os medeiros parecían pantasmas. Como ninguén me dera pousada aquel día, decedín dormir nun daqueles medeiro, e de paso o burro comía unha pouca daquela herba seca, que lle gusta moito. Quitéille as alforxas e saquei delas a manta. Dínxenlle daquela o burro: “Diablillo, tí escolle desos medeiros, o que máis che guste, e énchete, que todos son teus. El ben me entendeu e correu a encher a barriga. Eu fíxen un burato nun dos medeiro, e alí me metín. Digoche, Mano, que nesos medeiros de herba seca, dórmese millor que na cama. A herba sempre fermenta un pouco, e por iso bota un calorciño que mismo se apega o corpo. E tamén deixa escapar un cheiriño adormecedor, que mismo parece que alimenta o sono. Dígoche, que aínda ben non me metín dentro do medeiro, xa me quedei dormido coma unha pedra. Por aí que sentín que o burro me decía o oido:
-Desperta, que che marchan coas alforxas.
Despertei e dixen eu: ¿E logo soñei ou qué? Pero, arrincando a mina adormecida cachola de dentro do medeiro, notei que as alforxas non estaban conmigo, e aló polo fondo do prado vin dous bultos que se movían.
-¡Ai Diablillo! ¿E tí déixalos marchar?
O burro baixou a orellas un pouco avergoñado. Eu collín o chuzo, e o burro pola corda, e salín detrás dos ladróns.
-¿E pillóunos, avó? -preguntei eu sin esperar.
-Pillei, pero non como tí estás xa pensando. Espera a que che conte:
Funos seguindos dende lonxe...
-¡Ai sí! Así logo os ía a pillar, seguíndos de lonxe. ¿Non dicía que a lúa alumeaba pouco, e que as sombras parecían calquer cousa? -eu lle recordei o avó.
-¡Mira qué ben te acordas! -exclamou o avó e seguíu contando. Pois verás: De noite é millor usar as orellas que os ollos. Nesas noites quedas, se sinte andar a xente anque anden con pes de lan. E anque eu non os escoitara o andar, ben sabía por donde ía, que eu non tiña máis que mirar para donde ía as orellas do burro; que os burros poden oir caer unha agulla o chan, da misma maneira que ti e eu sentimos caer unha pedra. ¿Ou para qué pensas ti que teñen as orellas tan grandes? Agora xa verás como os pillei: Eles colleron o camiño, pero eu seguínos polo mato, onde o terreu era mol, así os meus pes non lles ían a decir que eu os ía seguindo. Aínda me acordo que lle dixen o burro: “Ti, Diablillo, mira onde polo pes, que non vaias a pisar unha pedra coas ferraduras e descubras onde estamos.” “Eu ben sei onde están as pedras” -dixome o burro un pouco enfadado. Non tiven que seguilos moi to tempo, que xa dende lonxe vin o resplandor dunha fogata que fixeran. Que aínda me sorprendeu que encenderan o lume tan axina. O chegar a onde esban quedamos os dous, eu amais o burro, agochados detrás dunha ramalleira, e vimos que eran catro homes. Dous fixeran lume, e os outros dous foran polas miñas alforxas. Por eso me dei conta, que o roubo fora ben premeditado, e que xa me foran seguindo de día. Dóume moita rabia aquelo, que me roubaran tan descaradamente. Hasta puxeran pedras arrededor do lume para sentarse.
Debo aclararche, Mano, que daquela volta eu fora a pedir a unha festa, e traía algo de todo nas alforxas: molete, bons pedazos de toucino e de xamón, e unhos anacos de queixo. Pois, os ondanados dos ladróns, deron en sacar de todo aquelo das alforxas, e lle meteron dente coma cans famentos. Se ve que tiñan moita fame. A mín me daba un volco o corazón verlles comer toda a mina limosna. Era que mismo me daba gana de meterlles o chuzo no bandullo. Como me enfadaría eu, que dei en planear como matalos a todos. Non valía o darlles unhos estacazos e deixalos alí valdados. Había que matalos; que senón, outra noite calquera, eles me pillaban dormihdo, e me mataba eles a mino
-¿Pero_cómo ía vostede solo a matar a a catro homes, avó? Se
ninguén pode facer eso -díxenlle eu.
-Bueno, home, eso é ben fácil. Pillas catro homes sentados e descuidados, e matas dous antes que se percaten. Cando se dan de conta os outros dous, xa matas outro, e xa quedas parexo co que quede; e antes que reacione xa está morto tamén.
-Si, avó. ¿E despois que? Andar por aí escapado, ou ir para o carcel lle advertín eu o avó.
-E que tí non sabes,Mano, que anda por ahí de noite, roubando, é xente que pouco vale. Nin eles nin un pobre coma mín, valemos para nada. Morres por aí nunha corredoira e te enterran coma un can a beira do camiño para que non cheires. ¿A a quén lle importa se morriches ou te mataron? Pero ti deixa que eu che conte:
-Comede o que poidades, e o que non, non o destraguedes; que Deus sabe os traballog_que pasou ese home pedindo polas portas toda esta comida. Cando acabedes de comer o que queirades, as alforxas hai que levarllas o pobre, alí outra vez.
-¿E cómo a xente lle dará estas causas tan boas a un pobre?
-Debe saber ben o oficio -dixo outro.
-Mira que está bon este queixo.
-E este xamón. Ben curado e sabroso.
-Este pan é unha delicia.
-Que Deus lle dea o ceu a ese pobre, que non pensei de comer así hoxe.
-Pois mira que tina fame eu.
-E eu, que non provei bocado en dos días.
-Eu se non como hoxe xa morro.
Seguiron así alabando a comida e comendo, con tanta fame, que mismo daba gusto veIos comer; e da maneira que apreciaban aquela comida tan boa, nunca millor empleada fora. Eu puxénme tan conten de velos comer, coma se foran meus fillos. Despois, xa coa fame fóra, falaron de política. ¿E sabes que? Non eran ladróns de oficio, que eran escapados da política, coma andivera eu. Eles eran dos que non cubrira a anestía._Eu collín o burro pola corda e marchamos, andando outra vez por terreno mol, para non facer ruido. E aquela rabia que eu tiña se había tornado en satisfación, por queitarlles a fame a unhos homes que eu non conocía. Porque nunca millor empleada fora aquela limosma, que en matarlles a fame a tales foraxidos.
Metínme outra vez no medeiro, e dormín coma un santo. Cando despertei, xa con día claro, as alforxas estaban o meu lado. Levantéime con fame, mirei dentro das alforxas, e quedaba algo que comer, e desahunei daquelo que me deixaran. E dementras comía, pensei moito naquel suceso. Eu sentíame coma se aqueles homes me fixeran un favor, pero non acababa de saber que favor me fixeran. Fúnlle dando voltas o conto e, despois de moito cavilar, lle
encontrei a moralexa!. Agora, a ver se tí lle ves a moralexa tamén, a ese sucesso.Pensa canto queiras, como pensei eu, e logo díme o que pensas.
-¡Ai eu si, avó! Aínda non sei que é unha moralexa.
-Pois a moralexa é, que o gusto de dar é máis grande que o de recibir. Por eso nos dan limosna ós pobres. Os pobres estamos no mundo para espello dos ricos. O vernos, din eles:” Que sorte a nosa, que somos ricos, dementras ese homino ten que andar a pedir.”
Ves como o pedir non é unha vergona. Che digo esto, Mano, porque por moito tempo, tamén a min me daba vergoña pedir, e aquele_homes ma quitaron. Que Deus os protexa nos seus traballos, calesqueira que eles sexan.
A VELLA E A MOZA
-E falando de comer ¿xa logo terás fame? -preguntoume o avó.
-Agora xa case me pasou, avó; pero cando me falou do molete, do quixo e do xamón, paracía que me andaba unha ducia de ratos rebulindo no bandullo.
-Hai ben tempo que non viñen por este lado, pero aínda me acordo que pasando aquel mato de pinos hai unha aldea. Alí comeremos.
-Comeremos se nos dan -dixen eu.
-Alí vamos a comer. Non sei o que, pero comeremos. Ti déixame a mín.
A boca fixoseme auga, cando desde a cima do monte vien, abaxo no valle, fumegar as chimineas; porque pensei que estarían facendo o xantar. Chegamos a baixo, e pasamos acarón dunha casa grande. A mín parecéume unha casa de labradores fortes. Na eira había un horrio de seis cepas. Debaixo do horrio había un can grande, prese con unha cadea. O avó pasou a casa coma sen facerlle caso, coma se na vira; eso que o can ladraba coma se nos quixera comer. Case me gustou que pasara de largo, que eu levaba medo, por ser a primeira vez que ía a pedir algo. Cando xa pasáramos a casa, preguntelle
eu o avó:
-¿E logo, avó, por que non pediu de comer naquela casa?
-Nesa casa non che dan nada. O millor unha codecha de pan roída dos ratos, ou unha pataca furada dos bichos. Pero unha cunca de caldo, nin pensalo.
-¿Dquela vostede xa conoce a esa xente?
-Nona, pero non me fai falta conocela, que xa me dixo o canoque clase de xente son.
-¿E cómo llo dixo o can, logo? _
-¿Non viches como ladraba, que parecía que nos quería comer? ¿E non viche as galifias no corral, como corrían o vernos; e ata o gato escapou. Pois
donde vexas animais ariscos, a xente éche o mismo. Non lles pidas nada, que ou te morden ou escapan o verte.
Chegamos a outra casa, que ata non parecía mui farturenta. Na cepa do horrio dormía un gato, que abriu un oll solo para ver quen éramos, pero nin caso nos fixo. Por alí andaba unha galifia con pitos, que nin mirou para nós. Pero un cadelo pequeno, veu a xunto de mín a olerme as pernas.
-¿Cantas costelas lle contas a ese candelo, Mano? –preguntoume o avó.
-Eu non llas vexo, avó -dixenlle.
-Pois se non llaS ves é porque come.
Petou a porta co mango do chuzo, e logo saliu a porta unha rapaza, que por alí sería do meu tempo, ou case que máis bella. Era moi bonita.
-¿E logo non hai xente na casa, mina nena? –preguntoulle o avó.
-Está mina avoa facendo o caldo. Os demais andan traballando –dixo a rapaza con voz tímida.
-¿E podes chamar a túa avoa, logo? -preguntou o avó.
-¡Abuela! Vena que hai aquí dous pobres -chamou a rapaza sin deixar de mirar par nos.
Salíu unha vella a porta con unha ferrda na mano. O avó botou unha risa, e eu non vía de qué se tía.
-Fíxome gracía esa nena súa -dixo o avó, parando de rire. Mire que é ben graciosa, e bonita. Así san Antón lle busque un home como ela o merece.
-¿E logo qué fixo? -preguntou a vella.
-Nada malo, señora. E que nos confundíu con dous pobres. Bueno, ricos non somos, pero pobres tampouco, gracias a Deus. E sen embargo ela se dou de conta que viñamos a pedir. Ríome de vergoña, senora, que non de outra cousa.
-¿E logo en qué os podo axudar? -preguntou a vella.
-Non sei por onde comenezar, senora. A cara cáeme de vergoña, pero todo sexa polo meu neto, que o quero moito...
-¿E logo que ten o rapaz, que non lle veso mui boa cara? -preguntou a vella, a medida que se acercaba máis a nós.
-¡Qué vai a ter, señora, que vai a ter. O pobre, alí adiante doulle un vaído e caeu o chan tan ancho coma longo. ¿E ti? -díxenlle eu, pensando que estaba brincado. Daquela díxome que era coa fame, que seique non probou bocado en dous días. Daquela dixen eu: “Pois na primeira porta que atope héilles de pedir un anaco de pan para tí, ainda que me caia a cara de vergoña.”
-Ai meu Deus, pedir para un neno non é verogoña ningunha, que aínda é unha obra de caridade -dixo a vella.
A min non me gustou nada que me trataran de neno diante daquela mozina tan bonita.
-¿E logo de donde veñen? -preguntou a vella.
-O rapaz veu a servir aí a unha casa, e malla o día que alí o deixéi. Eu xa lle dicía a nai que non o deixara ir, que non me gustaba aquela xwnte. O home daquela casa mercóunos un par de ovellas na feira, e dixo que falta lle facía un rapaz para cuidar desas, amais doutras que xa tina. Pero eu díxenlle a miña nora: “Mira, se lle bota unha ferrada máis de auga o caldo, e onde comen dous tamén comen tres.” Pero a nai déixoun ir, que desde que morreu o meu fillo, que era o ganaba o pan, que millor carpinteiro que el no había...Bueno, para acabar logo, quero dicir que pasamos tempos apretados.
-E logo esa casa, a onde foi a servir o neno ¿Non será a casa do Concheiro, que está aló arriba no souto? -preguntou a vella.
-Hsta penso que era esa -dixo o avó.
-¡Bueno, seftor! Se falaran conrnigo antes, o rapaz xa non ía para alí. Nesa casa matan de fame a calquera -dixo a vella.
-Por eso chamei señora; que se o rapaz non come un anaquiño de pan, non penso que chegue a casa con vida -lle dixo o avó.
-¡Un anaquiño de pan! Un anaquiño de pan non lle quita a fame que leva ese neno no corpo. Pasen para dentro, que xa logo está o cald_feito, e así me leve xudas se nono ei de encher de caldo a esa rapaz, xa que outras larpeiradas non teño.
-Un anaquiño de pan xa lle axuda a chegar a casa, señora. Non se moleste co caldo –dixo o mentireiro do avó.
-Como se ve que vostede non está acostumbrado a pedir nada. Ande, seftor, ande, pase para dentro, e deixe a,vergoña fora.
Pasamos para a cociña, e nos sentamos a beira da artesa, en banquetas de madeira de pino. Se ve que a vella coñocía a xente dalgunha casa, a cal non lle gustaba, e aproveitou a ocasión para sacarlles o pelexo, falando mal deles co avó.
-Boeno, seftora. O home dixo que o ía a mandar a escola, e que na casa del se comía coma na casa dos señores. _¿E mire? Se non chego a tempo, alí morre o rapaz de fame.
-¿E lle pegaban? -preguntou a vella, coma se ela estivese enterada de que naquela suposta casa tamén lles pegaban os criados.
-Cóntalle, Manuel -me ordenou o avó.
-Pegaban, dormía coas ovellas alí nas comedeiras -dixenlle eu, acordándome da casa onde estivera servindo.
_-¡Ai, meu Deus! ¡Dormir coas ovellas! Nin que o rapaz fora un carneiro
-díxo a vella facendo cruces.
_-O caldo ole ben -dixo o avó, cambiando de conversación, penso que co medo de que eu metera a pata, o botarme a falar.
-Pois mire, señor, nesta casa moitas larpeiradas non se comen, pero o caldo non se fai por ahí millor. Berzas, pataquiñas e fabas non nos faltan; e unto... e un anaquiño de carne de porco tampouco. E eso todo lle presta moito o caldo.
-Todo lle vai ben. Pero ó caldo non hai cousa que tanto lle preste, coma un óso do porco, ben curado -comentou o avó.
-¡Cómo o sabe ustede! E para ablandar as verzas, non hai coma un anaquiño de unto ráncio -aclarou a vella.
Despois de toda aquela morea de mentiras, que o avó contou, o caldo estaba listo. Colleu a vella unha a cunca grande de barro, e botouma chea de caldo, ben espeso. E o poñer a cunca diante de min ,dixo:
-Boteicheche un anaco de carne, todo febra, que xa sei que ós nenos non lles gusta o toucifio. ¡Ai, meu Deus! –agregou mirándome a cara- E este neto xa botaba tiña na cariña coma un raposo.
A min, comenezábame a sair unha lan na cara, coma a tiña dos paxaros. Que parece ser que a puvertade. Pero o avó, de tal forma convencera a vella das miñas calamidades, que a vella pensou que aquela peluza nacía da fame. Eu estaba pasando unha vergoña que me caía a cara, polas mentiras que contaba o avó, e porque a vella me seguía chamando neno avista da mociña. A rapaza, tamén convencida de que eu estaba morrendo coa fame, sentada o meu lado, mirábame como pena. Parecía que pensaba: “A ver que cara colle cando acabe de comer.” Penso que eu lle daba moita lastima a mocifia, de tanta miseria que alí se falou de min. Parecía unha rapza de moi bon corazón; pois, aínda que eu no lle podía mirar a cara, pola vergoña que estaba pasando, así de esgallo via que eu lle daba pena.
-¿E vostede, logo, non lle botaría unha cunca deste caldo o corpo lle preguntou a vella o avó
_Señora, por Deus llo pino, non me faga pasar esa vergoña, que xa dabondo pasei con pedir para o meu neto -dixolle o mui falso do avó.
-Ande, señor, ande, que xa lle dixen que a vergoña hai que deixala na casa.
A min case me dou a risa, aquela maneira do avo, de pedir rechazando, como se soupera que á xente lle gusta facer todo o rubés. A vella botóulle unha cunca grande de caldo. E o poñer a cunca sobre a artes botou un berro, e dixo:
-¡Ai, meu Deus, qué pecado! E non puxemos pan na mesa. Aínda vai a pensar esta xente que non hai pan nesta casa. Vai arriba, nena, e trae unha bola da táboa.
A rapaza salíu correndo con moita gracia. E eu aproveitei para mirala por detrás, e pareime un pouco nas pernas, que eran moi feitiñas. A rapaza volveu de contado con unha bola grade de pano. A vella, con un coitelo que
parecía de matar os porcos, cortou unha chea de rebanadas, como para unha festa. Se ve que quería demostrar que non era famenta, coma a xente de onde ela pensaba que eu viña de servir. O avó alabou moito o caldo, e as mans que o fixeran. Despois empezou a falar do pan. Non sei se falaba por falar, ou era que tanro entendía de pan.
-Xuraría -dixo o avó- que a fariña deste pan non foi munda en muíño de maquía, que é de muíño de peza.
-Pois acertou. O moíño é de doce pezas; pero case toda a xente de por aquí moin nel, cando hai auga dabondo; porque ten unhas pedras, que a xente
conoce o pan da fariña que foi munda nese moíño, coma vostede o notou agora.
-Non fai falta que mo diga, que o pan fala por si mismo. Que coma os moíños de peza non hai. Os de maquía, hoxe moen millo amarelo e mañán millo branco; un día centeu e outro cebada...
-E unhas veces verde e outras con tufo -interrumpiu a vella.
-Eu sempre digo que o que carecteriza ese sabor, que dan o pan algunhas pedras, se debe máis ben a fécula que queda polos curranchos, como se fora un fermento. Por eso non hai coma os moíños de tarugo, que a fariña cae directamente as lousas, e así nunca se apaña fariña aceda.
-Pois terá vostede razón, que o fermento mismo ten moito que ver para que o pan salla sabroso ou non. Se a masa leveda moito, o pan é agrio, e desfrangulla._E se le veda pouco, é pesado e sen sabor.
-E aínda a leña, coa que se quenta o forno ten algo que ver na cocedura _dixo o avó.
-Para iso non hai coma os canelos de toxo -afirmou a vella.
-E limpar o forno con un ramallo de loureiro -acabou decindo o avó.
Eu, anque era un pouco burriño, por aquela edade, ben me dei conta que
aquela maneira de falar de tantos moíños, fariña e pan, era unha forma de conquistar do avó... amais da muller, pois era clariño o feito de que gustaban un do outro. Pero por moito que se gustaran, non sería tanto coma me gustaba a mín a rapaza. Naquela ocasión sentín ben non ser botado para diante coma o avó e saber falar de calquer cousa coma el. Pero eu non sabía falar de nada, e así non demos fala un o outro; pero as miradas de esgallo ben chegaron, que hasta pensei que eu tamén lle gustei a rapaza.­A vella preguntoulle o avó pola nosa aldea, de cómo se chamaba e se era mui lonxe. O avó nombroulle unha aldea e unha, máis lonxe que a fin do mundo, e en cuia aldea se celebraba unha feira mui famosa, que seguro non había feira nin aldea. E díxolle a vella que el se enfadaría moio con, se un día ela ía a tal feira e non pasaba a visitalo. A vella quedou de ir a conocer a féira, e de paso a facerlle unha visita o avó.
Cando xa nos íamos, como se sopoñía que íamos para lonxe, dixolle a muller o avó:
-Non marchar sen levar este pan para o camiño.
E alí mismo empezou un tira e afloxa, entre a vella e o avó, que parecía unha reorta de galos. O avó a que non quería levar o pan, que lle daba vergoña levalo, e a vella a que o levara. O avó, con unha man rechazaba o pan e coa outra o collía. E a rapaza amais eu, mirando un para o outro, con ganas de decir algo, riamos coma parvos; pero nin unha fala demos. Pesoume ben non decirlle algo. O marchar, eu déille as gracias a vella, por un caldo tan bo.
A vella quedoume mirando coa boca aberta, coma se nunca tal cousa sentira dun rapaz. Dou volta para a súa neta e díxolle:
-Aprende educación, dun neno ben criado.
A rapaza púxóse roxa coma as brasas, e eu sentínme culpable, porque a miña educación serviu para avergoñala.
Marchamos, e como eu andaba sin falar, preguntou o avó:
-¿Qué pensas, Mano?
-¿Qué vou a pensar? Que nunca tantas mentiras escoitei en toda a miña vida.
-¡Mentiras! Mentiras son as que de unha maneira mal axeitada fan mal a xente; o demáis é unha maneira de falar para pasar o tempo.
-E eso que lle contou a vella, de que me mataban de fame ¿de onde o sacou? ¿Da casa a onde fun a servir?
-¿E non foi iso o que tí me contaches? Pois dalgún lado teñen que sair os contos.
-Pois a vella sin contos non quedou hoxe –díxenelle eu.
O avó non dixo nada. Sacou un anaco de pan das alforxas e foillo dando o burro, partíndoe en anaquiños.
-Toma, Diablillo, toma, que de tí ninguén se acorda. E aínda o mereces máis que algunha xente.
Eu pensei que aquela indirecta ía por mín, e mirei o avó de reollo. El dóuse conta e dixome:
-Non vai por tí, Mano. ¿Ou tes rabo de palla?
Eu dei en rire,polo conto da pan, acordándome da pelexa do avó amais da vella, un que non quería levalo, e outro a que sí; e seguro que os dous estaban mentindo. Non sei se o avó se dou conta do que eu me ria, pero tampouco me preguntou. Despois dun bon camino andado, sen falar un co outro, o fin preguntou o avó, así coma se non viñera o caso:
-Vóuche a facer unha prova, Mano, a ver que memoria tes. Díme de qué color era aquel can que estaba debaixo do horrio, na primeira casa que pasamos?
-¿Na primeira casa que pasamos? Eu que sei. Nin mirei para el.
-E o cadeliño que había na casa onde comemos ¿cómo era?
-Ai ese sí que me acordo. Mire que era un cadelo gracioso.
Tiña unha mancha branca nun olo e unha negra no outro. Percía que miraba con un solo.
-Díme de cantas cousas mási te acordas.
-O gato que durmía na cepa do horrio era marrón, con algunhas pintas escuras. A galíña tiña sete pitos, que os contei eu: tres van a ser galos, que tiñan as patas máis longas e xa lles apuntaba a creta, amais a punta das alas.
¿E da casa, de que te acordas?
-¿De dentro ou da fora?
-Da dentro.
-O forno tina porta de ferro. A artesa era de castano, e tiñan fermento dentro, que eu ben o olín. As banquetas eran de pino, e estaban lavadas con lexía, por iso a madeira era tan branca.
-¿Dime agora cómo era a roupa da rapaza?
-¡Bah! Aínda non puiden mirar para ela, avó, que me daba vergofia. Tanto falaron alí da miña cara de fame, que non pasei máis que vergoña. ¿Quë pensaría de min a rapaza?
-Pois agora dime se sabes o que é unha parábula.
-¡Parabula! E eu que sei que é iso.
-Pois, según teño entendido, é unha forma de falar dunha cousa para decir outra. Que así falaba o noso Señor Xesus, que eu tamén lin a Biblia. ¿Ou qué pensa a xente? ¿Dime como é, que non te acordas do can da primeira casa, e acórdaste de tantas cousas da outra?
-Porque, do outro can non puxen atención.
-Non che é así a cousa, Mano. Tí acórdaste de todo, desa última casa, porque che gustou a rapaza.
-¿E vostede que sabe?
-Eu seino. Sempre é unha rapaza a que nos desperta a memoria.
-¿Sabe qué, avó? Agora que me acordo, iso tamén mo dixo a avoa das cabras. Unha vez contoume un conto dun home cervo, que se volveu tolo por unha corza. E a avoa das dicía que llo contara a súa avoa, cando ela era una nena. Pois parecía, o mirar de esgallo a rapaza, que así debía de ser a avoa cando era neno. E dicía a avoa das cabras, que a súa avoa se acordaba de como era aquela casa, porque era o amor do rapaz o que lle facía recordar.
-Boeno, como eu tamén sei o conto, non mo contes agora todo.
-Pois vostede non se ría, avó, pero mirado a mociña de esgallo, pareceume vivir todo aquel conto que me contou a avoa.

O MAR
O sol quentaba coma de verán. Eu ía pensando que xa logo valía o tempo para irse a bañar o río. E cando ía pensando así, preguntoume o avó:
-Ti nunca viches o mar ¿verdade que non, Mano?
-Pois non. Pero desde os matos dos cabalos vellos, cando os días son clariños, a xente di que se ve o mar, aló lonxísimo. Pero a min paréceme o ceo. Anque eu xa me imaxino como é o mar.
-O mar non se pode imaxinar, Mano. Hai que velo, tocalo e probar a auga. Penso que unha persoa non faga iso, no é completa.
Falou o avó dunha maneira tan bonita que nunca lle sentira poñer tanto sentido a súa maneira de falar.
-¿E logo tan bonito é? -preguntei.
-Eu non sei o que é. Dimo ti cando o vexas.
-Sabe Deus cando o verei.
-Valo a ver agora mesmo -dixo o avó.
-¿E logo anda por aquí cerca?
-¿Por qué pensas que viñemos por este lado? Tróuxente por esta parte adrede, para ensinarche o mar; que canto máis axiña o vexas, máis axiña serás un home. Pasando estes piñares, dende o curuto do monto, vese a praia aló abaixo, unha vista que me impresionou a min a primeira vez que a vin.
A mín entroume moita gana de ver o mar, e xa parecía que os meus pes me levaban solos. Mentres andábamos, preguntoume o avó:
-E logo aquela risa que botaches alí adiante ¿de qué era?
-¿E logo?
-Porque non te vin rir en todo o día. E alí riches por nada. ¿Non sería pola barriga chea?
-¿E logo se un ten a barriga baleira non se pode rir o mesmo? -preguntei eu.
-Non. Ninguén ten gana de rir coa barriga baleira. Eso cho aseguro eu. Díxomo un home nunha feira, hai deso ben tempo, e hasta que mo dixo, eu non me había decatado do detalle. Despois fun estudiando o conto, e comprobei que era certo.
-¿Qué conto sería ese, daquela?
No sei se sabes que os homes feirantes non contan unha verdade. Aquel falaba moito porque tiña unhas copas no corpo. Pero tenche a súa moralexa o conto, xa fora verdade ou namais que conto. Heicho de contar, sen darlle tantas voltas como lle dou aquel charlatán.
Non tivo tempo o avó a terminar o conto, porque naquel momento chegamos o curuto do mato e diante dos meus ollos, aló abaixo na chanceira, apareceu aquela visión, tan fantástica que eu non podía alentar. Levaba tanta auga que chegaba hasta o ceo. Un riu con unha sola beira que, en vez de correr para diante, corría para tras, e na beira facía escuma, e cambiaba de azul para branco. Fomos baixando a ladeira do mato cara a praia. Eu levaba medo, porque parecía que aquela auga toda me ía a caer enriba. Funlle perdendo o medo, e despois quitei o calzado, para tocar a auga cos peso Dicíame o avó cando marchamos:
-Pareciades dous rapaces brincando, ti amais o mar. El a correr detrás de ti e ti a escapar.
Aquela auga era diferente a do riu. Facíame unhas cóxegas nos pes, que eu non aguantaba coa risa. O avó, antes de marchar, díxome:
-Xa sabes, Mano, que tamén tes que bebera desa auga, para así acordarte de todo.
Eu sede non tiña, pero, para saber como era aquela auga que o avó tanto eloxiaba, collín unha presa chea, facendo un oco coas dúas mans, a bebina case que toda dun bocado. Segundo a bebín boteina fora, e case que botei con ela o caldo que comera. O avó encheuse de rir, e díxomo:
-Agora xa sabes que sabor ten o mar, Mano.
Xuntei unhas conchas moi grandes e bonitas, amais unhas pedriñas brancas e redondiñas, e as levei de recordo. O marchar, o mar quedou alí bruando, coma una vaca que ve marchar a súa cria na feira. Eu deixéino con pena, que aínda quería brincar máis.
-¿E hasta onde chega o mar, ese que vimos, avó?
-Iso era o que che ía a preguntar eu.
-Chegará o fin do mundo -dixen eu.
¿E ti que pensas, que o fin do mundo estará moi lonxe?
-Penso que ten que estar.
-Pois non está tan lonxe. O fin do mundo é aí mismo onde ti mollaches os pes -dixo o avó.
-Se se mira desde o outro lado, será -dixen eu.
-Nun tempo a xente pensaba que esta parte era o fin do mundo, e por iso se chama Fisterra. Xa ves, todo depende desde o ángulo que se miren as cousas. E así pasa con todo nesta vida.
E a ónde vamos agora por aquí, avó; porque este sitio é mui descampado sin árbores nin casas.
-Si que é. E pouco me gusta vir por estos lados. A terra, cerca do mar, non é grande cousa. Hai moitas pedras, e as árbores non lles gusta medrar onde lles pega o vento. Pero viÑen por aquí para que tí viras o mar. Agora vamos meternos terra adentro, que a beira do mar, tan axiña como se pon o sol xa é noite. Así que temos que apartar deste lado, que por aquí as noites son frías, e hoxe teremos que dormir baixo o manto das estrelas. Así que vamos a ir a unha fraga de castaños, que se aínda están alí, é un sitio bon para pasar a noite. Así tamén vas aprendendo como vivín eu todos aqueles anos que anduban escapado.
O avó foime contando que sempre lle quedara pesar por non viaxar polo mar. Coller un barco e marchar nel ata onde o mar se acabara. Ir ata Cuba, Montevideu, ou Bos Aires. Pero na vida non se pode facer todo o que ún quere. Con eses contos chegamos a unha fraga, e de baixo do follaxe espeso dos castafios, xa escurecía.
-Este é un sitio bo para dormir, Mano, que as follas dos castaños non diexan pasar o rociu. Auquí vamos a amañar unha cañeira coma se foramos dous raposiños.
Das alforxas, quitou o avó dúas mantas, e un fouciñio pequeno. Cortou fietos e, alí no medio dunha ramalleira de varas de castafio, armou unha cama, así coma se fora o niño de unha pega rabuda, que fan o niño con tellado e todo. Quitoulle as alforxas o burro, e delas sacou un anaco de pan, do que nos dera a vella para o camiño, e con el ceamos. Os corvos, que parecían pelexa uns cos outros nos castaños, foron calando. E nós tamén nos dormimos; sendo a primeira vez que dormín fóra da casa.
O CARNEIRO DA FESTA
O outro día botamos a andar cedo. Os corvos xa nos despertaron o abrir do día. E dixo o avó:
-Se andamos sin entreternos, por aí a medio día podemos achegarnos a unha aldea que, se as fechas non me engañan, hoxe alí é festa. Hai moito tempo que non pasei por alí, e o millor a tradición vaise perdendo; pero antes, o día da festa, nas casas dos labradores fortes, colgaban no alpendre, ou no zaguán, un carneiro cocido, ou asado, e debaixo poñían unha mesa con pan
e un coitelo; e toda a xente que pasaba pola aldea, pobres ou ricos, podían cortar daquela carne e daquel pan, e comer canto quixeran.
-Pois como sexa certo heime de poner bo -dixen eu.
Xa desde lonxe sentimos foguetes, polo que o avó comentou que as fechas nono engañaran. Chegamos a aldea por ahi as once. Reloxo non habia, pero pola sombra se podia ver a hora. E o avó non se engañaba nin un minuto. Chegamos con sorte, pois na primeira casa da aldea, estaba unha muller na eira, fendendo un torulete de pino con un machado. O machado espetarase nun nudo, e a muller estaba peleando para arrincalo. O avó acercóuselle, e dixo:
-Déixa me para aqui ese machado, rapaza. E o avó colleu o machado, e de contado lle fendeu a leña a muller.
-¡Bueno! -exclamou a muller. Ainda quedan homes cabaleiros polo mundo adiante.
-E quedarán, mentres haxa mulleres bonitas coma ti –dixolle o o avó, xa enpezando a facer das súas.
Non era unha muler moi guapa, nin mui xoven, pensei eu; anque para o avó ben serbia. Pero a muller quedou que non soubo que dicir, porque de suguro que facia tempo que non lle tiraban aquel piropo. Como ela quedara muda, daquel pregunoulle o avó:
-¿E logo é festa por aqui hoxe, que sentin botar foguetes?
-Pois é, que é o san Andrés.
-¡O san Andrés! ¡Boeno, boeno.” Alégrome vir a este sitio de vivo; que din que ó san Andrés, o que non vai de vivo vai de morto.
-¡Ai, señor! Pero ese é outro san Andres, máis importante que éste -dixo daquela a muller.
-¿Logo hai máis Andreses que un? -preguntou o avó.
-Ainda haberá máis que dous dixo a muller.
-Daquela non será nesta aldea, ónde eu sentin falar que tiñan a costume de colgar un carneiro cocido na porta.
-Pois élle aquí -dixo a muller. Váise perdendo a costume, pero aínda se fai nalgunhas casas.
-Daquela vou a ir por ahí abaixo, a ver se vexo algunha casa que garde a tradición. Non é que a min me guste o carneiro, nin pola fame que teña, pero quero ver como fan iso -dixo o avó
-Se non leva presa, para eso non ten que ir mui lonxe, señor, que na nosa casa aíndo non morreu a tradición. Pero ten que esperar a que veñan da misa, que é cando colgan o carneiro no zaguán. Veña para dentro, e toma un vaso de viño e un anaquiño de empanada, que a fixen eu onte, E non é por alavarme, pero non a fan por aí coma a miña en ningún sitio.
O avó fíxose rogar moito, pero o fin afloxou ás súplicas da muller, e entramos na casa.
-Non teño fame, que nunca como tan cedo, pero se a empanada está da túa man, non marcharei sin provala -lle dixo.
Era unha cocina das máis grades que eu vira. A mesa da festa xa estaba posta, con plaos e todo. Na lareira había varias potas o lume. Nunha trepia grande, había un bidón alto, case que coma un home, e tiña encima o testo dun pote grande. O ferver, o testo bailaba, e facía un ruido coma unhas castanetas. A muller púxonos enpanada nun plato; e preguntoume se toma viño.
-Eu non -dixenlle.
-Pois outra cousa non hai -contestoume sen pelos na lingua.
Comimos empanada, e o avó tomou vino. Vendo unha mesa con tantos platos, preguntoulle o avó a muller:
-¿E daquela onde vai toda xente?
-Vánlle todos na misa. Eu quedei, que alguén ten que mirar polo xantar. E sempre me toca a mín... como vou quedando solteira
-dixo a muller coma con melancolía.
-Pois, ou sodes moitos na casa ou tedes moitos festexeiros, que eu contei unha ducia de platos _lle dixo o avó.
-Na casa somos meus pais, un irmán meu coa súa muller, que teñen dous rapaces, amais eu, e namais.
-¿E logo ti por qué non te casache? -preguntoulle o avó.
-Porque ninguén me quixo -dixo a muller.
-¿E logo aquel mozo que tiveches tantos anos, que foi del? -preguntou o avó, coma se el soubera a vida da muller.
-¿E cómo vostede sabe iso? ¿É meigo, ou qué? -preguntou a muller, coma se verdaderamente o avó acertara que a moza tivera un mozo por moitos anos.
-Non son meigo, muller, non son miego. Acertei, porque nestas cousas sempre se acerta. Acertei, poque unha boa moza coa tí, o que lle sobraría sería con quen casarse. Se non te casaches foi por un engano. E esos enganos sempre son o mismo. Unha moza coma tí se namora fielmente, e non mira para outro home. El, mentrastanto, anda con quen pode. Os anos pasan, e un día ese home casa con outra. Iso doi moi to. Daquela, a muller que pasa por iso, queda tan enfadada cos homes, que non quere xa outro, e cando volve a ter gana de home, o tempo foi pasando.
-¡Ai, senor! Pero ustede ten que ser o demo, para saber todo iso tan o dediño -dixollelle a muller, confirmando que o que decía o avó era certo.
-Non son o demo, muller, pero son vello, e o refrán xa di: Que máis sabe máis o demo por vello que por demo.
Entusiasmóuse a muller coa conversa do avó, e insistía en que tiñamos que quedar a festa, que duraba dous dias. O avó a que non e ela a que si. E dixo a muller, con respeuto os festexeiros:
-Este ano somos a casa máis pobre da aldea toda. Meu pai mirou a mesa, antes de marchar para a misa, e púxo unha cara mui triste, e dixo: “Boeno, xa hai tempo que non vexo unha mesa tan pobre pola festa.” Cando veña, e vexa que ten dous festexeiros máis, mui contento se vai a poñer.
Coa conversa a muller deixou decaer o lume, e daquela correu a fora por leña, e sentimos que falaba con algunha veciña, que pasaba por alí, dicíndolle que xa tiñan dous festexeiros máis. Despois, a muller chamou o avó, que o machado había quedado espetado noutro turulete, e non o podia arrincar. Eu ben me dei conta que ela queria falar co avó, sen que eu escoitara. Mentras ela amais o avó estaban fóra, fala que fala, a mín colleume a curiosidade de ver couque era o que ferbía naquel bidon tan alto. Chegueime a lareira e, poñéndome na punta dos pes, destapei o bidón. O tempo botei un berro, tirei co testo e escapei para fóra. No bidon estaba o carneiro a ferver, e lle deixaran os cornos, para despois colgalo por eles. Coa presión de ferver, ó sacarlle o testo ó vidón, salíu para arriba o carneiro cos dentes regañados, que mismo parecia o demo. Nunca tanto medo papei coma aquel. Despois moito se riron de min, e moita vergoña pasei, cando contaba o conto. Os rapaces, e rapazas do meu tempo, fixolles tanta gracia que non paraban de rire e a facer coma o carneira, regañando os dentes e poñendo os dedos na cabeza a forma de cornos, e dando brincos coma se saíaran do vidón.
Tal como dixera a muller, o patrón da casa quedou moi contento de ter dous festexeiros máis. Xa traía o home unhas copas no corpo, e por quelo sería que falqba polos codos. Entre toda a xente, homes e mulleres, tamén había unhos rapaces rapazas, por alí do meu tempo. Os homes sacaron o carneiro do bidón e o colgaron polos cornos nunha biga do zaguân. Os rapaces seguiron rindo e facendo parvadas, regañando os dentes coma o carneiro.
Puxeron, debaixo do carneiro, unha mesa vella, e sobre a mesa, un coitelo e unha bola de pan de malete, tal como me contara o avó. Os homes xa foron cortando uns anaquifios, para ir provando o viño -dicían eles. Eu non comín carneiro o primeiro día, que aínda me duraba o recelo, polo medo que pillara.
Sntáronse a mesa os maiores, e nós os rapaces comemos na lareira, e por donde lle cadrou. Era o home da casa, amais penso que o resto da xente, moi relixiosos, porque, despois de estar a comida servida, dixo o ome da casa:
-Que lle bote a bendición á mesa o forasteiro.
O avó non se fixo rogar. Nin corto nin perezoso, cruzou as mans, e baixando a cachola, dixo:
-Dámosche as gracias, Señor, por esta mesa tan ben amañada, e de tanta fartura, que hose nos pos aqui diente de nós. E todos che pedimos, Señor, que non che esquenzan esos pobres que andan por ai adiante con fame. ¡Amen!
-¡Amen! -dixeron todos, e se puxeron a comer.
Eu mirei para o avó, cando estaba botando a bendición, ou aquelo que el inventou, e asi coas mans cruzadas e coa barba longa, mismo me pareceu o noso Seños na última cena; que eu vira aqueles cuadros de santos en moitas casas. Daquela acordeime que o avó dixera que na mesa habia unha ducia de platos. Contei a xente, e eran doce, trece co avó, coma na última cea.
Fixéronse meus amigos os rapaces e rapazas, por aquelo de que os fixen rire tanto seria, e levaronme a dar unha volta, para enseñarme onde se facía o baile. A xente maior quedou na casa tomando café e caña. Cando volvemos, o avó estaba borracho e cantaba. Non me gustou moito velo así. A noite fomos todos o baile. e eu bailei coas rapazas; porque naquel baile bailaba calquera. Uns ia por un lado e outros polo outro, e a ninguén lle importaba se bilabas ben ou mal. O avó subiuse o palco dos músicos e cantou por un estiribillo que parecia un embudo de encher os chorizos, e que amplificaba a voz. Eu escoitaba decir a xente:
-¡Qué vello máis simpáticO!
-¡Mira que ten humor!
o avó tamén bailou coa muller da casa. Eu ven notei que lle gustaba ún o outro, pero calei. Despois durmimos todos naquela casa. Os rapaces e rapazas, todos xuntos nunha cañeira que fixeron no piso, con palLa e con mantas. Cerrar no cerrei ollo, pero moito me rin aquela noite. A xente maior, que tamén estaba empoiada por todo o piso adiante, mandabannos calar, pero nós non podíamos, e mordíamos as mantas para que non nos sentiran. Penso que quedamos dormidos cando xa logo era dia. Nos levantamos por alí as doce do día. Cando almorzamos algo, o avó, sin pedir permiso, cortou unhas rebanadas tan grandes do carneiro, e utras de pan, que o deixon todo coma o raposo si rabo. A muller lle dou papel para envolver todo, e o avó meteu todo nas alforxas, e marchamos. A muller, que se namorara do avó, pidíalle que se quedara un dia máis. Pero o avó non fixo caso, nin as súas súplicas nin as da xente da casa. Dixolles que tiña unha feriada que facer, e que a feireada non podía esperar, que se traba de moitos cartos. Xa no corral, dixolle a muller:
-Pois heille de dar un abrazo, antes de marchar.
Abrazóuse no avó, e hasta lle dou uns bicos cerca do fucino. Eu despedínme daqueles rapaces e rapazas con pena, coma se foran meus amigos de toda a vida. Nunca tan ben o pasei nunha festa. Polo camiñoo adiante o avó ia calado. Eu ben vira o aprecio daquela muller por o avó; amais toda a conversa tan bonita que o avó falara con ela. Daquela, acordándomeme da pregunta que o vó me dixera do can, así coma se fora unha revancha, pregunteille:
-Avó ¿de qué calor era o can daquela casa?
-Eu non vin can ningún, Mano -dixo; pero de pronto, dóuse de conta da pregunta e, remangando de chozo, berroume:
-Espera que cho ei de romper nas costas.
Cando me quixo dar co chuzo, xa eu ía lonxe, e o avó dou en rire, palo que notei que non me ía a pegarme, que o fixera de broma, e díxome:
-¿Sabes qué, Mano? Hoxe estou contento de ser vello.
-¡De ser vello! ¿E logo por qué?
-Porque se tivera dez anos menos, namais que dez anos menos, xa me envolbía con aquel muller. ¿E para qué? ¿Para quebrarme o lombo a traballar na terra outra vez? Estou millor así.
-Avó ¿e por qué non quedamos un día máis?
-Porque eu ben sei como é a xente, Mano. E hai que marchar antes que eles sepan como eres tí. Que os festeiros amais a carne, logo cheiran.
-Pois eu pensei que nos íamos aquedar máis tempo. Como vin que vostede o pasou tan ben, que hasta cantou e bailou.
-Non era eu, Mano, que era oviño.
Nos fomos alonxando, e pasamos varias aldeas, nas que o avó non lles fixo caso ningún. Eu pregunteille se non tiña gana de andar a pedir por aquelas aldas, e díxome el:
-Por aquí non conven, que de seguro conocen aquela xente onde nos trataron ben.
-Eu pensei que a vostede non lle impotaba o que a xente pense. ¿No foi iso o que me dixo unha vez?
-Non o digo por min, Mano, que o digo por eles. Era boa xente, e non quero que vaian a pasar vegoña, se se enteran que tiveron a dos mendigantes de festexeiros.
Era o alto mediodía, cando chegamos a unha fraga de castanos, e me dixo o abó:
-Aquí eu vou a ver se durmo unha siesta, Mano, que co varullo que fixestes os rapaces de noite, pouco durmin, e teño a cachola coma un tambor.
-¡Ai eso será do viño, que como era regalodo vostede aproveitou.
-Será das dúas cousas.
-Pois eu xa teño mais fame que sono -dixen.
-Daquela ti comes e eu durmo, que fame aindo non teño.
O avó dóume un anaco de carne e outro de pan, a guisa dun boacadiño, e eu lle metín o dente, pero el non comeu nada. Deitouse a dormir, pero como era primavera, os corvos amais as pegas, debían de andar a xaneira coma os gatos, e non facían máis que varullo polos cástanos. O avó enfadóuse e dou un renegar.
-¡Malla demo a tanto paxaro! Mira se non estará enganada a xente das cidades. Eles pensan que no campo todo é tranquilidade. ¿E qué paz hai no campo? Pegas cacareanso e corvos graznadon polos matos; e nas casas cans ladrando, cochos gruñindo, vacas bruando, e burros orneando. Tata calaña que aínda o demo non pode cerrar un ollo. Tiñan que vir os das cidades para as aldeas, xa verías que logo escapaban para aló outra vez.
Eu non tina sono, despois de comer o bocadiño, e marchei polo mato adiante, a ver se atopaba algún niño daquelas pegas e daqueles corvos, pero, por moito que mirei, non atopei con ningún. Se ve que aínda nos fexeran, ou moito os agacharan, para eu non dar con eles -pensei. Pero o tempo pasóuseme voando, e cando volvín xa o avó estaba sentado e comendo algo daquela carne e daquel pan.
-¿Onde anduveches, Mano, que xa me tiñas preocupado?
-¿E logo non o deixaron durmir os corvos? -pregunteille.
-Os corvos non molestan a ninguén -dixo o avó, que despois de dormir, xa cambiara de forma de pensar.
­


A CEGUEIRA
Andubemos trasneando dun lado para o outro, un bon tempo. Mais que pedir, o avó parecía andar de romería, ou a farrear. Durmimos en palleros, e medeiros, e en canto sitio había. Eu xa me estaba aburrindo daquela vida. Despois dunhos días chegamos a unha aldea, e o avó, notando o meu estado de ánimo, díxome:
-Vamos a divertirnos un pouco, Mano. Aquí a xente éche mui graciosa. Pero fan bon queixo e sempre teñen leite preso, que con pan de millo sabe a gloria. Nós lles vamos a facer a trasnada aquela que che contei, xa que eles se cren mui listos. Eu fágome o cego e tí guíasme.
-¡Pero, avó! ¿Se o conecen cómo lles vai a facer esa trasnada?
-Vai a facer un ano que non veño por aquí. E desde entón xa quedei cego. Tí fai o que eu che digo.
A parte principal da aldea, a componían unhas poucas casas xuntas. Alí xuntábanse tres caminos, e un deles tiña un balo vaixiño de pedra. Alí estaban unhos nenos brincando, e o ver o avó escaparon, a medida que berrabam:
¡O vello do chuzo, o vello do chuzo!
Cos berros dos nenos, saliron as mulleres das casas. Todas parecían mui contentas de ver o avó. Unha muller ata lle dou unha apreta.
-¿E tí non eres María? -preguntoulle o avó.
-¿E logo, xa non me coñeces?
-Pola apreta, amais pola voz, si muller. Pero non vexo nada, muller.
-¡Qué non ves!
-Non, muller. Por iso traio o meu neto conmigo. ¿Ondo estás,
Mano? -gritou o avó estirando unha man para calquer parte.
-Aquí, avó –berreille eu.
-Mostrame onde está o balo, que me quero sentar.
Eu collín o avó pola man, e axudeille a sentarse no balo.
-Este é o men neto, da miña filla máis nova. O pai morreu o
caer dun pino, pois era pineiro. Penso que xa vos contei esa
traxedia -mentiu o avó.
-¿Pero daquela non ves nadiña? -preguntou outra muller.
-Non vexo máis que bultos e claridade. As cataratas ,muller
dicía o avó, falando cara a min, pero facendo que falaba coa muller.
Todas as mulleres eran a lamentarse da cegueira do avó. Daquela poníalle a man no ombro e lle falaban para que as coñecera. E mirándolle os olls, dicían:
-¿Cómo vai a ver con esa telilla tan gorda que lle tapa os ollos?
-Eso está bo de operar. A telilla está tan madura que a arricaba eu con alicates -dixo unha entendida.
-¿Pero eso se pode operar? -preguntou a muller que lle dera a apreta.
-Poder pode Marí, pero cóstache o que se dí un da cara -dixo o avó.
-¡Qué homiño este! Cego e todo e non perde o humor –dixo unha das mulleres-
-Ando a ver se dou xuntado para a operación, pero cando dou xuntado vou o médico e os prezos xa subirn -mentíulles o avó, e o tenpo chamou po min: ¿Onde estás, Mano?
-Estou aquí, avó.
-Este rapaz tivo a sorte do demo que eu me quedara cego. Mandóuno a nai a servir a unha casa, onde o mataban de fame. Eu díxenlle: Pois vente conmigo, así ainda eu vallo para ir por ahí adiante; que malo sera que onde a mín me dean unha anaco de pan, non che dean a tí outro. lávame dito que nunca comera tan ben coma desde que anda comigo. Quen me dera ver para verlle a cara que ten desde que come. O outro día déronlle unha cunca de leite preso, e o pobriño non sabía o que era. Gustoulle tanto, que lle quedou o pico doce, e díxome que se el fora rei, non ía a comer mais que leite preso. Daquela díxenlle eu: ¿E logo na casa onde estiveches non había vacas? Vacas había –me dixo o rapaz- pero o leite daba o rabo. O rapaz tenche a súa gracia cando quere. Dixo que non deixaban naquela casa unha pingue de leite para salvar a unha muller que se lle fora a cría: a vendían toda.
-Pois leite preso aquí haino para encher o rapaz -dixeron as mulleres o mesmo tempo, e case se pelexaban a ver quen traía o leite. Unhas trouxeron leite e outros pan de millo, e os dous nos enchinme de leite e pan.
-Pobriño de rapaz –dixeron as mulleres o verme comer-. Moita cara de fartura non ten.
-E con esa cara de fame e todo, aínda lle semella o avó.
-¡Ai, Antón! É igualiño que ti. Hasta no falar -dixo a muller
que lle dera a aperta.
Eu ríame por dentro. O avó tiña unha barba que non se lle vía a cara, e as mulleres arrea do demo que eu lle semellaba.
Algunhas mulleres déronlle algún carto o avó, para a axuda da operación. Outras desculpáronse, por non teren cartos naquel momento. Marchamos, e polo camiño pregunteille eu o avó:
-¿E logo qué son as cataratas, avó?
-Aínda eu no sei ben. Pero xa viches que entendidas eran esas
mulleres, que xa me querían operar unha delas.
-Espero que Deus nono castigue por estas falcatruadas súas.
-Xa me castigou dabondo, Mano. Se non foi por estas foi por outras. Pero non lle causamos mal a ninguén por facer un pouco de teatro, que a xente ten gana de leria. Se eu chegara a un sitio, pedira e marchar sen darlle leria a xente, non daba feito para comer. Pero eso xa cho contei.
-Si, avó, pero por aquí xa non pode vir nunca máis, despois
desa mentira que lles contou...
-¡O qué! Se dentro dun tempo volvo por aí -vanse a alegrar moito de que a operación saíra ben. Outra cousa máis de que falar -explicoume o avó de unha maneira moi convincente.

A COMPAÑEIRA DO AVÓ
Durante o tempo que fomos pedindo, enchemos as alforxas dúas veces, e as dúas veces o avó vendeu todo en dúas feiras. Por iso sería que o avó chamaba, o traballo de pedir, unha maneira de feirear. Se negocio era aquelo, a moeda do avó era pagar con mentiras. Nunca tantas sentín na miÑa vida. Durante case dous meses que andei con el, durmimos en casa, hórreos, palleiros e en alpendres. Eu fun perdendo interese naquela vida sen xeito, e o avó deuse de conta, porque eu falaba pouco, e cada vez menos. Daquela un día díxome el:
-Ti non estás curtido para esta clase de vida, Mano. Así que vamos a ir para a casa.
Tiramos cara a nosa aldea. Eso me dixo o avó, que eu, de tanto dar voltas, xa perdera o rumbo. De paso que tirábamos para a casa, o avó ía enchendo as alforxas de esmola outra vez. O burro sabía un truco que lle ensinara o avó, e que o usaba cando ó avó lle daba á gana. Se en algunha casa non lle daban esmola, o burro non se movía da porta. Canto máis o avó tiraba por el, máis o burro tiraba para atrás. Daquela dicía o avó:
-Como está habituado a ver a esmola, se non lla dan non
quere andar.
-Pero mire que é listo o burro ese -dicía a xente.
Unhas veces por comprobar se era certo, e outras por botarnos da porta, a xente lle daba esmola, aínda que namais fora unha pataca ou unha espiga; que como dicía o avó, todo era grao para o muíño. Cando o avó botaba a esmola nas alforxas, o burro andaba.
-Este truco aprendino eu no servicio militar coas mulas díxome o avó. Que che digo que aínda son máis testudas que os burros. Polas malas non fas bo delas, pero polas boas fas o que queres. Eu ensineille o truco o burro, e ben que mo agradeceu, que senón xa estaría hoxe morto.
-¡Morto! ¿E por que?
-O burro, xa sabes que era de meu tío. Pois todo o mundo era a
pedirlle o burro prestado. Meu tío non sabía negalo, e así andaba o burro tódolos días de casa en casa, levando patacas as feiras e sacos de maínzo os muíños. Nin lle daban de comer nin lle daban nada a meu tío polo favor. Meu tío se queixaba, pero seguía prestando o burro. Un día dixen eu: Eso ten amaño. E ensineille o truco das mulas. Estes animais, mANO, parece que teÑen espírito de contradicción, e queren facer todo o rebes. Pero realmente é que non queren facer As cousas a forza, e se os forzas se revelan. Ti non tes máis que aproveitar esa rebeldía a favor teu. Se tiras forte por unha mula, máis que seguro que a mula se especa e tira para tras. Os burros son máis o menos o mesmo. Eu ensinei o burro a obedecer cando se lle tira pola corda a modiño, e a especarse cando se lle tira con forza. Agora el xa sabe que se lle tiran da corda polas malas, é para non andar. Toma ti a corda e proba.
E probei como me dixo o avó, e efectivamente, se tiraba forte pola corda para diante, o burro tiraba para tras. Se lle dicía, vamos, e sen tirar pola corda, daquela o burro andaba. Díxome o avó:
-Con ese truco, que eu lle ensinei, xa nunca máis lle pediron o burro o meu tío. Vouche a contar o que pasou dunha vez, xa verás:
Veo un home para aldea, e como non sabía o comportamento do burro,
pediumo un día para ir a feira. Namais que por amolalo deixeillo, e dixen eu: Vaite, que vas ben servido. O burro paráballe nas portas e hasta que lle daban unha esmola non quería andar. Cansouse o home, e colleu a carga el o lombo e deixou o burro polo camiño. E o burro veu solo para a casa. A xente se riu moito daquel feito.
Cando eu vin que o avó podía encher as alforxas, solo con aquel truco do burro, díxenlle eu:
-Pero, avó, se desa maneira todo o mundo lle dá esmola ¿para qué vai a tan lonxe a perder o tempo, andando dun lado para outro sen pedir en ningunha porta?
-Destas cousas non hai que abusar, Mano, que daquela tamén a xente aprende o truco, e aínda che dan menos. Pero este é o meu oficio, e non teño outra cousa que facer. ¿A qué vou a ir para a casa? ¿A mirar para as paredes? Non, home, nono. Déixame andar polo mundo, que cando te habitúas, non hai vida mellor.
-Pois eu xa vou cansado, avó. Gustoume andar por aí un tempo, pero agora estraño a nosa aldea, a nosa casa, e os rapaces amigos meus. ¿E sabe qué? Xa estraño a súa casa tamén.
-Pois eu non, velaí tes. Estraño a miña onde pasei tantos anos felices. Aquela si que era unha casa que se pegaba o corazón. Pero esa casa onde vivo agora, é fría.
-É fría porque vostede non fai lume -aproveitei eu a botarlle en cara o ser tan pobre coa leña.
-¿Ai pensaches que era por iso? Pois non é por iso. As casas teñen alma coma xente. Onde houbo amor, iso metese nas paredes, e un o sinte. Esa casa miña, onde vivo agora, é fría porque é unha casa estéril.
-¡Estéril! ¿E iso qué é, avó? -preguntei, porque era a primeira vez que eu oía aquela palabra.
-Estéril son as terras que non dan froito, os animais sen cría, ou mulleres sen fillos.
-Pero avó, ¿vostede que quere, logo, que as casas teñan casiñas pequenas, ou qué?
-Cala, Mano, non fagas chistes. Nesa casa que eu vivo, nunca houbo amor nin cariño de nada. Eu informeime da historia desa casa, e varios matrimonios que viviron nela, ningún tivo fillos. Meu tío viviu alí cinco anos soliño, hasta que a mina desgracia lle foi a facer compañía.
-¿E logo por qué non merca un can, avó, así faille compañía?
-Os cans hai que mirar por eles, Manuel. E o meu oficio non vale para ter cans.
-¿E por qué non buscou unha muller? Tamén a vostede parece que lle gusta andar solo polo mundo.
-Xa busquei unha, nunha ocasión.
-¿E que foi dela, logo?
-¡Boh! Eu non quero falar contigo destas cousas, que es moi novo pare entendelas.
-Conte, avó, conte, que tempo temos, e malo será que eu non entenda.
-Si, con alguén hai que falar, aínda que sexa cós rapaces. Total pouco tempo me leva:
Atopeime, nunha ocasión, con unha muller que tamén andaba a pedir. Ela tiña unha cabra. Non che era parva a muller, que mentres ela pedía, a cabra comía as silveiras todas, e non lle custaba nada mantela. Despois a muller a muxía e tomaba o leite. A muller era ben coñecida por aquelo da cabra. A xente dáballe esmola para que marchara logo coa cabra, que o animal comía todo cando vía por diante. Un día falamos, e ela contoume a súa vida. A pobre tamén as pasara gordas na vida. Aínda estaba guapa e forte, e parecía de bo corazón. Fómonos arrimando un o outro ata que, o fin, a trouxen para a casa. ¡Boeno, Manuel, boeno! Ti non conoces a xente. Mete o estraño no palleiro e se che fará herdeiro, eso di o refrán. A muller dou en cambiar todo. Hoxe unha cousa para aquí, e mañá para alí e o outro día, volta para outro lado. A cabra polas hortas dos veciños, subíndose as pereiras coma se fora un macaco. Por culpa da cabra, ou porque a ela lle gustaba, tódolos días rifaba coa xente. De vez en cando dáballe un estacazo o burro, e dicía: “Este no é para ti, que é para el.” Polo que me dei conta que non me zurraba porque non podía. Un día púxenme a falar co burro, do que engana a xente. E díxome o burro: “¿E logo ti non sabías iso?
-Non -díxenlle eu. Pero iso ten bo amaño.
Era o día dunha feira. Ela marchaba cedo, que lle gustaba a xolda. Cando ela marchou, carguei cando había na casa no burro: carne, queixo, patacas e toda cousa de comer. Deixei a casa que podía morrer un rato de fame. Marchei para a feira e xa vendín todo no camiño. Despois collín camiño para lonxe, a pedir e a pasar o tempo, e non volvín, penso que en medio ano. Ou morreu ou marchou -pensei eu o cabo de todo ese tempo. Non sei que foi dela, pero que non volvín a vela.

ADEUS A DIABLILLO ­
Non faltaba moito para chegar a casa, e xa andabamos por terreo que eu coñecía. O sol ía baixiño, e xa tiña un color amarelento. Díxome o avó:
-Non sei que lle pasa a Diablillo hoxe, que non o encontro
nada falangueiro
-¡Falangueiro! Aínda nunca lle sentín dicir unha palabra –dixen eu.
-Ti non, porque non escoitas, pero eu si. E hoxe non dou fala en todo o día.
Pasamos unha aldea de media ducia de casas. De alí subimos unha costa que xa era parte da lomba dos cabalos, e o chegar o curuto xa vin o noso val. A mín xa me entrou unha alegría moi grande o ver o val, que daquela volta pareceume máis bonito que nunca. Na cima da costa o avó parou para pillar o alento. Eu estaba mirando o panorama que, como digo, pareceume fantástico, con aquela color do amarelo. Pois estando así entretido, oín un suspiro fondo. Pensei que fora o avó acorando, que lle chegara moito a costa. Pero o mesmo tempo oín un toupetazo, coma se alguén caera. Mirei e vin que o burro caera de lado sobre unha das alforxas.
-¿E ti qué fas, Diablillo? -berroulle o avó.
O burro botou un xemido longo, coma se o caer as alforxa lle apertara a barriga e lle fixera botar todo o aire fora. Despois quedou calado, cos ollos abertos mirando para min. O avó sentouse o lado do animal, e aloumiñoulle a cacheira. Despois cerroulle os ollos. Daquel foi cando eu me dei conta que o burro morrera.
-Pero Diablillo ¿por qué non esperaches hasta chegar a casa? Xa estabamos tan cerca. Alí enterrábate na horta e estábamos os dous cerca un do outro –dicía o avó, regañándolle por morrer alí no monte. E o avó caíanlle as bágoas, e eu non sabía que dicir; porque o avó, sendo tan duro, choraba coma un neno, e a a mín dábame vergoña velo chorar. O avó dáballe a cabeza de forma negativa, coma se lle parecera mentira que o animal morrera. Despois levantouse e, facéndose o forte, díxome:
-Ti quedade aquí con el, e faille compañía, que eu vou aí abaixo ás casas, a ver se me deixan unha picaraña e unha pala, e o enterramos aquí mimo.
Marchou o avó e, despois dun pouco, eu pillei un medo coma se me deixaran con un defunto. Non escapei porque o avó pedirame que lle fixera compañía o animal. Sería medo ou sería pena, pero estoupei a chorar, que non me controlaba.
-E culpa miña, é culpa miña, que eu doulle mala sorte a todo o mudo –queixábame eu.
Chegou o avó con unha picaraña, amais unha pala. Viña acorando tanto que tiven medo que morrera coma o burro.
-Toma -dixo, dándome a picaraña. Ti cava e eu boto a terra fóra. A ver se o enterramos antes que nos colla a noite.
Dei en cavar, e o avó, despois de dobrar o alento, foi botando a terra para un lado. Lavabamos un anaco cavando, cando chegou alí un home mozo e moi forte. informeime que era o home a onde o avó fora polas ferramentas. O home quedou mirando para o burro, e preguntou:
-¿Daquela morreu así sen avisar?
-Se ve que foi a costa -dixo o avó.
-Trae para aquí esa picaraña, rapaz -dixo o home, e dou en cavar, e nós, cando eu cando o avó, en tirar terra a un lado. Así logo deixamos aberto un burato ben fondo. Despois o avó, amais o home, inzaron o burro coas ferramentas, e eu saquei a alforxa de debaixo do cadáver. Despois tiramos por el entre os tres e o deixamos caer no burato, patas a riba coma os escaravellos. Eu mirei un para tan estraña figura, e pensei que parecía mentira que, facía un anaco, aquel animal estaba vivo, e agora xa estaba no burato, patas arriba dunha maneira denigrante. Tapado o burato, o avó doulle as gracias o home, que marchou coas ferramentas o lombo, asubiando como se fora contento de enterrar a un burro. Parecía boa persoa.
-Agora, ti amais eu -dixo o avó- vamos a carrexar pedras e botamos enriba, que por aquí hai teixos, raposos e cans, e non quero que o desenterren.
Botámoslle moitos pelouros encima. Feito cal, o avó cortou un pao co fouciño, e coa corda do burro atou o pao o chuzo, en forma de cruz, e espetou o chuzo no chan.
-¿Ti sabes rezar, Manuel? -preguntoume.
-Eu algo sei -díxenlle.
-Pois rézalle aí o que saibas.
-Pero en voz baixa -dixen eu, porque dábame vergoña rezarlle a un burro.
-Se sae do corazón, síntese no ceo o mesmo -dixo o avó.
Receille un Padre noso, e unha santa María, o avó sacou o sombreiro mentres eu rezaba. Despois me díxome:
-As patacas e as espigas vamos agachalas entre os feitos, que os raposos non as comen, e malo será que o cocho bravo dea con elas. Mañá as vimos a buscar. Así o fixemos, e logo cargamos con unha alforxa cada un.
-Vaia herdanza que nos deixaches, Diablillo, unhas alforxas -se queixouse o avó, por dicir algo, pensei eu.
Botamos a andar, que xa empezaba a ser costa abaixo. Camiñamos un tempo calados. Eu levaba un nó na gorxa, duro coma un croio. Despois dun anaco andando, preguntoume o avó:
-Pesa moito a alforxa túa, Mano?
-Pesar, pesa, pero eu ben podo -contestei.
-Dáste conta, Mano, canto traballo nos aforran os animais. ¿E qué lles damos nós? Paos, e namais.
-Avó ¿de verdade que vostede non sabe rezar? –pregunteille, porque eu ía pensando, se aquelo de mandarme rezar o burro, non sería outra broma do avó.
-Pois non. Dúas ou tres palabras, desto e daquelo, e namais.
-¿E daquela cómo rezou o outro día, cando lle botou a
bendición a mesa da festa?
-Unha cousa é bendicir, e outra cousa é rezar, Mano –contestou o el.
-¿E se aprendeu a ler, como non aprendeu a rezar?
-Pois ti mesmo o acabas de dicir: aprendemos o que nos ensinan. Aquel mestre non era crente, e non ensinaba doutrina. O vello da casa non era nada relixioso tampouco. Non cría máis que no demo. Dicía que de demos estaba o mundo cheo, pero aínda eso o dicía de broma. Como o vello non era crente, a familia tampouco, así me criei. En parte eso foi o principio da miña desgracia, que foi o que axudou a que me chamaran roxo. ¿E ti qué pensas? ¿Crees que hai Deus, ou que rezar axuda en algo?
-Eu que sei, avó. Meu tío Tom di que mal se pode ir o ceo de morto se aínda non se pode ir de vivo.
-Pois mira, eu non che vou a porfiar, nin quitarche ni poñerche nada da túa cachola, pero che vou a dicir unha cousa que levo pensado, xa desde hai un tempo: a mín lávame pesado ser tan testudo, e non crer en nada. Porque hai momentos na vida, que toda axuda é pouca. E o crer axuda en momentos cando un se sinte moi solo. Eso cho podo dicir eu. O avó falaba con moita pena, e daquela dixen eu:
-Parece que lle quedou pena porque non lle puido rezar o burro?
-Ai dúas formas de rezar, Manuel: unha da gorxa para riba, e outra da gorxa para baixo. Ti pensarás que o saber rezar é aprender Padre nosos, e santas Marías, pero non che é así. Saber rezar é crer no que se reza. Se non se cre, é rezas da gorxa para riba, esas oracións non chega o ceo. A oración ten que saír da alma, ou do corazón.
-Pois o que eu lle recei o burro saíu do corazón, que mesmo sentín unha cousa no peito, que me salia para fora o rezar.
-O burro vaicho agradecer. E se el non vai o ceo, por esa oración xa o mereces ti -dixo o avó.
Eu fun pensando naquela trangallada do avó, que dicía non saber rezar nin crer en nada, e o mesmo tempo mandarame rezar a un burro; e el se tomara a molestia de poñer unha cruz na tumba o animal, coma se fora un cristián. O avó, ou estaba tolo, ou se estaba rindo de min. Pero rindo non, que el quería moito o burro, e ía moi triste pola súa morte. Daquela pregunteille:
-Avó, se non cree ¿para qué lle puxo a cruz o burro?
-Se fixen eso, será porque non son tan mal cristián coma a xente pensa. E che vou a dicir unha cousa, para que entendas. Aínda que non creas en nada, e non vaias a misa nin reces, se es un bo cristián, deus che abre as portas do ceo o mesmo. O ser crente e rezar, non é para beneficio de Deus, que é para beneficio noso.
Eu fun pensando outro pouco no ben que sabia falar o avó, cando lle daba a gana de falar en serio. Pensei, daquela, que o do burro non era broma; e que o avó non era tan herexe como parecía. Coma se fora lendo os meus pensamentos, díxome el:
-Agora xa cambei, Mano. Tantas cousas se ven polo mundo; e a un lle pasan tantos contratempos, que ou cambias ou toleas. Eu cambie por un imprevisto que me pasou nunha ocasión. Unha cousa tan estraña, que nunca me atrevín a contarllo a ninguén. Amais boa gana teño de compartir ese suceso; pero non me atrevo, porque teño medo que me chamen tolo -acabou dicindo o avó.
-Pois cónteme ese conto a mín, daquela, que eu xa sei que vostede non e tolo -díxenlle eu.
-Non é conto, Mano. Xa che dixen que me pasou a mín. E estou seguro que, se cho conto, vas a pensar que estou tolo de todo; porque eso pensaría eu de calquera que me contara un feito parecido.
-Pois conte, avó, que eu non penso que vostede estea tolo, que aínda a avoa das cabras me contaba historias que non era de crer: de árbores que caían sen facer aire; de leña seca que non ardía...e así todo canto contaba. E eu nunca pensei que estivera tola. Que solo Deus sabe os segredos que hai por aí adiante, que era como dicía a avoa.
-Tes razón, Mano, que só Deus sabe porque a vida é así, e por qué pasan cousas que parecen mentira e son verdade. Pois heiche de contar o que me pasou, que se non llo conto a ninguén aínda hei de estoupar.

O ANXO
Chegamos a metade do camiño, e descansamos, pousando as alforxas nun balo de pedra; e nós sentámonos nunhas pedras que había alí no chan. O avó comezou a facer un cigarro e a contar:
Todo comezou como comeza todo, así nunha cousa pequena, que
despois vai medrando. Era pola tardiña e o sol apertaba, que todo o día fixera calor. E calquera podía ver que aquel sol era de treboada. Eu, amais Diablillo, íamos andando por un carreira, entre un piñar de pinos grandes. E ti xa sabes que a sombra dos pinos aínda é máis quente que andar o sol. Tiñamos sede, tanto eu coma o burro, pero aquel monte de pinos parecía que nunca acababa, e trazas dunha fonte non había. Eu queixábame, falando co burro, de que aquel día a xente non me dera unha frangulla que comer. Boeno, o fin pasamos o piñar e chegamos a un camiño de carro, e ás relleiras tiraba por un descampado. Pois este camiño ten que ir a algún sitio –díxenlle eu a Diablillo. Seguín as relleiras, e despois de moito andar, eu non sabía onde me atopaba, e por alí non se vían casas nin terras labradas. Chamoume moito atención aquelo. Por alí que vin vir un home a cabalo. Esperei po el, e vin que era un crego moi vello. Pregunteille se había unha fonte por aquelas terras, e díxome el, con moita retórica.
-Ai, fillo, as almas extraviadas que andades polo mundo perdidas, deixades todo o que buscades a veira do camiño e non as vedes. Volve para atrás, que onde está aquela penada, alí brota un manancial de auga tan boa, que lle devolve a vida ós mortos.
DeiLle as gracias, e volvín para atrás. Aínda escoitei ó crego falar solo. Falábame a mín, pero non lle entendín o que dicía. Algo dun monaguillo, pareceume que dixo. Pois xusto detrás dunha peneda, a beira do carreiro, por onde acabábamos de pasar, había unha fonte, tal cal me dixera o crego, un pequeno manancial que mesmo botaba o pé da peneda. A auga era fresca e saborosa, que mesmo sabía a pedra fría. Enchinme de beber, e o burro tamén. Gustoume tanto aquela auga, que lle dixen eu o burro: Tiña razón o crego ese, ¿eh, Diablillo? Que esta auga nos devolveu a vida os dous. Que Deus bendiga esta fonte.
-¡Amen! -dixo o burro.
Saímos o camiño, e nos atopamos con un rapaz pequerrecho, así coma ti sería, pero máis famento. Levaba nunha man un farol con unha vela prendida, e na outra un cacharriño, que era a auga bendita. Deime de conta, daquela, que era o monaguillo do crego. E que o que me dixera o crego, e que eu no lle escoitara ben, fora que apurara o monaguillo, se me atopaba con el. O rapaz o verme co burro, con barba e co chuzo, debeu de pensar que eu era o demo; porque non se cansaba de mira para mín, e eu díxenlle.
-Díxome o teu amo, o crego, que te apuraras.
O rapaz apertou o paso, pero sen deixar de mirar para tras. E por mirar para min e non para os pes, tropezou nunha pedra e caeu de fociños. A auga bendita marchou por un lado e o farol por outro. Dou o rapaz en face cruces, e en botarme a mín a culpa por mandalo apurar:
-Pero, señor, mire o que fixo por mandarme apurar. ¿Non ve? O demo puxo esa pedra no meu camiño. E mire, agora sen auga bendita ¿qué vou eu a facer? O rapaz dou en chorar, dicindo que o seu amo, o crego, lle ía a estricar as orellas de unha cuarta.
-Tranquilízate, neno -díxenlle eu- que eso ten bo amaño. Non digas esto a ninguén, pero eu son san Pedro, que ando a dar unha volta polo mundo. E agora mesmo bebín auga naquela fonte, e gustoume tanto que a bendicín. Vai alí e encho o cacharro. Mentres eu che prenderei a vala do farol.
O burro quedou dándolle a cabeza, coma se non aprobara a miña ocorrencia. Eu rinme da inocencia do raparigo, e díxenlle o burro:
-¿E logo non é certo que lle botei a bendición a fonte?
-Bendiciches, si -dixo o burro- pero coma dicindo que as miñas bendicións de pouco valían.
Logo dou volta o rapaz, co cacharro cheo de auga, e con unha
sorriso que lle chegaba as orellas. Eu deille o farol, e preguntei:
-¿Daquela ídeslle a levar os últimos sacramentos a algunha
alma apuradiña?
-Si, señor san Pedro -dixo o rapaz con pouco respeto.
-Pois apúrate a levarlle a auga bendita, a ver se a salvades a esa alma de ir o inferno.
-Si, señor, si. Como non salve Deus, o que é con esta auga vai ben amañada a alma esa -dixo o rapaz.
-E logo, ti es monaguillo e non cres no milagre da auga bendita?
-Na auga bendita si, señor. Pero nin esta auga é bendita, nin
vostede é san Pedro.
-Daquela ¿para qué fuches por ela, se pensas que non é auga bendita? -pregunteille eu, con un pouco de xenio.
-Porque así sálvome dun estirón de orellas. E se esa auga non salva a esa alma, a culpa elle súa, por andar facéndose o santo e bendicindo fontes.
Doume tanta rabia o cinismo dun rapaz, que lle baixei co chuzo. Despois alegreime de non pillalo, que coa rabia que lle tirei, se o pillo, ía para o inferno. Pero foi listo e escapou, ríndose de min. Me acordo que dixo o burro: “Así anda o mundo con vos os cristiáns.” Seguín o camiño detrás do rapaz, non para pillalo, senón pola miña conveniencia. Que Deus me perdoe, que as miñas intencións non eran santas aquel día. Eu levaba fame que, como dixen, aquel día non me deran frangulla en ningunha casa. E eu calculaba, que por aquelas partes, a igual que por outras que eu xa andara, nos venatorios sempre había que comer. E falei co burro, e díxenlle:
-Diablillo, que Deus me perdoe esta, pero levo fame, e trazas de comer noutro sitio non a vexo. Así que vamos a seguir o monaguillo, que o mellor esa alma apurada marcha hoxe para o outro mundo. Así que vamos a ver se nos acompaña a sorte e comemos algo nese venatorio.
-Si, si. O mundo anda amañado con vos todos -contestoume o burro.
-Ti dis eso porque ti podes pacer -díxenlle eu.
Camiñamos, e camiñamos, o resto da tarde, e nin atopamos casas nin vimos vir o crego e o monaguillo de volta. Encrucilladas non había, onde eles ou nós puideramos cambiar de camiño. Aquelo parecía a fin do mundo; un camiño que non ía a ningunha parte. Chegamos a un mato de canotas. Nunca tan raras cañotas eu vira na mina vida. Algunhas tiñan unha barriga tan grande que se podían meter dentro media ducia de homes. Alí, xunto ás cañotas, o camiño terminaba. Vin que se viña a noite, e con ela a tronada. Os mouchos piaban, anunciando a noite. Pois non atopando casas nin nada, e vendo que a tronada andaba facendo as beiras, decidín quedarme no mato aquel, e durmir dentro dunha daquelas cañotas. Penseino ben, que o pouco tempo, púxose escuro e comezou a lostregar. Díxenlle eu o burro: Aquí, nestas cañotas, vamos a pasar a noite, Diablillo. Xa que temos a barriga baleira, polo menos non mollarse. Ti meta a cachola dentro dunha cañota, e o cu que o leve o demo. Quiteille as alforxas e metinas dentro dunha cañota. O tempo xa deron en caer pingueiras coma ovos de galiña. Pero era máis ruído que noces, o que se di unha treboada de lóstregos, mais que de auga. Pero a noite cerrouse de contado, e era moi escura. Quitei unha manta das alforxas, e envolvinme nela, listo para pasar a noite. Eu xa durmira outras noites en cañotas, e dórmese ben. E mira ti, agora que me acordo, nunha ocasión que durmín nunha cañota, soñei que eu era un neno dentro da barriga de miña nai. Boeno, aquí ben o bo do conto. O estarme acomodando na manta, tropecei nunha cousa, e o tempo veu un lóstrego e, naquel intre de claridade, vin que ó meu lado estaba unha muller. Foi todo tan axiña: tropezar, vir o lóstrego e ver a muller, que non souben se era unha visión, ou era de verdade unha muller, aquelo que vin. Por eso me escapoume un berro, co medo que pillei, eso que eu non collo medo por calquera cousa. ¿Pero quén demo ía a pensar que había unha muller alí dentro dunha cañota?
-¿E logo xa é noite? -preguntou a muller, con toda naturalidade.
-Pois xa. Fíxose de noite coa tronada –díxenlle eu, xa sen medo.
-Daquela teño que irme correndo -dixo, como preocupada.
-¡Logo, quedouse durmida? -preguntei.
-Quedei. Sempre durmo cos tronos -dixo.
-¿E vive moi lonxe, logo?
-Nin lonxe nin cerca -contestou.
-Pois eu quedarei aquí a pasar a noite, que hoxe ninguén me dou pousada; nin pousada nin de comer. E hasta teño fame.
-Pois ven comigo a un venatorio, que alí che van a dar de comer -dixo a muller.
Boteille as alforxas o burro outra vez no lombo, e saín detrás da muller, que xa ía un bo anaco diante. Cando veu un lóstrego puiden ver á muller o lonxe, toda vestida de negro, co un pano a cabeza, e unha gadaña de segar o lombo. A mulleriña era longa e fraca, unha migalla torcida para diante. Andaba lixeiro, e cando caeu outro lóstrego, puiden ver que a muller ía descalza, e non lle facía caso ningún as espiñas. Debe ser xente ben pobre pensei eu. Logo vin a luz dunha casa que estaba sola a beira do camiño. Cando chegamos, eu parei a prender o burro a un poste do alpendre. E mentres a muller entrou na casa. Aínda ben non entrou, sentín uns choros de varias mulleres. Choraban con moita pena. Ha de ser algunha parente -dixen eu, referíndome a muller que acababa de entrar na casa. Esperei un pouco no alpendre, hasta que foron parando os choros. Despois entrei na casa, pensando
que ía atoparme con máis xente, pero alí non había máis que dúas mulleres, unha vella e outra de mediana idade. O verme deron en chorar outra vez, e ás dúas se abrazaron en mín.
-¡Qué bendito sexa este homiño! Veña arriba a botarlle unha oración a nosa santiña, e a darlle un bico, ande, señor -pedíanme as dúas mulleres, coma implorando a que fora con elas o piso.
Subín con elas. Nunha cama, moi limpa, estaba unha mociña morta. Pero tan natural que parecía viva. A súa cara era a cousa máis bonita do mundo, con unha expresión de tranquilidade coma unha santa. Era noviña, que non tería máis dos quince anos. Púxenme en xeonllos o pé da cama e receille da maneira que eu sei rezar. Seseeille, de corazón, que Deus a recibira no ceo. Despois deille un bico na fronte, e notei que a súa fronte aínda estaba quente, coma se aínda estivera con vida. Baixei a cociña, e as mulleres fixéronme de comer, e déronme viño, coma se estivera nunha festa. Non me quedou máis remedio que preguntar por qué me facían tantas festas. E dixéronme, que a primeira persoa que chegaba a un venatorio, é a que despois lle fai compañía no ceo o defunto.
-E vostede parece tan bo home, que hasta se parece o avó. A nosa santiña vai a ter moi boa compañía no ceo –dicían as mulleres.
-Pero eu non son o primeiro que cheguei, que diante de mín entrou unha muller -díxenlles eu.
-Haberallo parecido, señor, que aquí non entrou máis ninguén que vostede, que chegou mesmo despois de morrer a nosa neniña.
Parou o avó de contar, e quedou pensando, coma se pensara lonxe. Eu tamén lle estaba dando voltas o conto. O avó sacudiu a cabeza, mirou para mín, e o verme pensativo, preguntoume:
-¿Estás pensando o que eu pensei sempre, Manuel?
-Daquela a muller da gadaña sería a morte.
-Pois non lle atopo outra explicación. Por eso tiña gana de contalo, pero nunca o contei, para que non me chamaran to.
-¿E vostede pensa que é certo eso de facer compañía no ceo, avó? -preguntei eu.
-Debe ser certo, Mano, que desde aquela eu xa non teño medo a morrer.

VIDA NOVA
Acabado o conto, cargamos as alforxas outra vez, e tiramos para a casa. Eu pregunteille o avó:
-Daquela, avó ¿qué pensa facer agora sen burro? Xa ve canto pesan as alforxas. Sen burro non vai a ir moi lonxe.
-A carreira de ir a pedir, xa se acabou –respondeume o avó.
-¿Non vai a ir a pedir nunca mais, daquela?
-Non. Xa o tiña pensado, que se morrera o burro, antes de morrer eu, íame a retirar.
-¿E de qué vai a vivir?
-Pois mira: Teño todas aquelas cousas pola casa, que ti xa dixeches que levándoas a feira podían darme bos cartos. Eso farei. E tamén teño algunhas perras metidas nun burato. ¿Ou ti qué pensas?
-Daquela boa dúbida ten vostede ¿eh? avó.
-¿E sabes qué? Naquel armario que ten chave, teño un traxe que ten moitos anos, pero está novo. E tamén teño uns zapatos e un sombreiro novo. ¿E sabes qué vou a facer? Hei de afeitarme...
-Ai iso si, avó, que antes que morra quero ver como é a súa cara -dixen eu.
-Pois heime de afeitar. Heime de poñer bo mozo, e para o domingo que ven vamos a ir a misa ri amais eu.
-¡Si home! Faga eso, a ver se o crego morre dun patatús, coma lle pasou o burro.
O avó, o fin botou unha risa, pola miña ocorrencia. Eu ben me daba conta que el falaba así para escorrentar a pena que levaba por a morte do burro. Eu aproveitando a nova situación do avó, e tratei de resolver a miña vida; porque eu precisaba unha casa onde vivir. Daquela díxenlle:
-Avó, sen a compañía do burro ¿qué vai a facer vostede solo alí naquela casa estéril, tan fría que non hai lume que a quente?
-Aínda ei de buscar unha moza –contesto el, unha resposta que eu non esperaba, e daquela díxenlle.
-¡Si, home! A boa hora se acorda vostede de buscar mozas -dixen eu, porque aquelo non era a contestación que eu esperaba.
-¿Sabes qué, Mano? Xa me pesou deixar o chuzo alí co burro.
-¿E logo por qué?
-Porque se o tivera aquí, agora mesmo levabas con el no lombo.

Anoitecía, cando chegamos a aldea. Tratamos de non pasar polo Medio, porque o avó non quería que o viran coas alforxas o lombo. Pero algunha xente nos viu pasar, e preguntaban o avó, qué lle pasara o burro. O avó contestaba que o burro decidira tomarse un descanso. Xa na casa díxome o avó:
-Parece que a casa está baleira sen o burro. ¿Ti non notas eso?
-E total o burro sempre estaba no alpendre respondinlle.
-Vaime custar traballo habituarme sen el. Tanto tempo
comigo... e mira agora.
O avó sacou dun curruncho da casa, que facía de bodega, unha presa de herba seca e botouna no alpendre, coma se aínda o burro estivera alí.
-Pero qué fai, avó?
-Téñome que ir habituando de apouco, Mano.
Puxémonos a comer un pouco de queixo e pan. O avó parecía comer sen gana. Eu tamén tiña pena por a morte do burro, pero non me quitaba a fame. Estando comendo, chegaron alí miña nai amais meu tío Tom. Como algunha xente nos vira pasar, a noticia lles chegara os oídos. Eu, cando os vin entrar, pensei que as ían a pillar co avó, por levarme polo mundo adiante sen falar con eles. Pero miña nai abrazoume, como nunca o fixera, e encheume de bicos.
-¡Meu neno, meu neno! -repetía sen parar de darme bicos.
O avó miraba para nós con un anaco de pan a metade de camiño, entre a boca e a mesa. Eu notei que miña nai parecía mais gorda; e hasta de mellor ver. Daquela dixeron, que o burro do médico, que viñera a vela, se enganara, e dixera que era tuberculoses, e non era, que era unha anemia. E o tontiño do médico case a mata coas medicinas que lle receitou; e arruinou a nosa casa cos gastos. Pero eu pillei unha alegría moi grande, porque miña nai non ía a morrer, e eu podía ir para a casa. Pero non quixen deixar o avó solo aquela noite, que xa bastante solo se sentía pola morte do burro. E dicíame o avó despois:
-Tiña razón meu tío ¿eh? Mano. Deus nunca cerra as portas todas.
Chegou o día da feira, e fomos a ela. O avó mercoume un pantalón longo de perna longa, que aínda era longo de máis, e o tiña que remangar para riba uns dous dedos. Dixo o avó, que eu estaba na hora de dar un estirón, e que o ía a precisar así de longo. Tamén me mercou uns zapatos de segunda mano ¿Ou serían de segundo pe? Estar estaban coma novos. Eran marróns, acórdome ben. Tamén eran cumpridos; porque se eu ía a dar un estirón de corpo, os pes non ía a quedar atrás. Aqueles foron os primeiros pantalóns longos, e os primeiros zapatos que viron o meu corpo. Afeito os zocos pesados, sentíame tan lixeiriño con aqueles zapatos que parecía que ía a voar. Miña nai, sen eu saber, mercoume unha cazadora.
A feira viñan un sacamoas amais un barbeiro. Poñían o tingladiño alí nun curral, os dous xuntos. O sacamoas tiña un quentador onde fervía a auga para desinfectar as ferramentas. Cando el non o usaba o barbeiro quentaba a auga nel para afeitar. E así traballaban a medias: un sacaba dentes e moas, e o outro pelos e barbas. Mentres uns clientes berraban, outros ríanse. Afeitouse a barba o avó, pero deixou un bigote cumprido. Tamén redondeou o pelo pola caluga, que polo curuto non tiña ningún. Quedou que parecía un mozo. Tan descoñecido estaba sen barba, que o pasar pola aldea ladrábanlle os cans. A xente facía cruces o velo, e dicían:
-Arrenegado sexa o demo. ¿E ese non é Antón?:
O domingo, eu laveime nunha tinalla, con xabón e todo, e puxen os zapatos e o pantalón, amais a cazadora nova. Nunca tanto me retorcín, pensando que toda a xente miraba para mín. Miña nai choraba o verme, e dicía:
-Mira o meu neno, que vai feito un home.
Cheguei a casa do avó, e vin que se estivera lavando, que aínda estaba no media da cocina unha tina con auga, e todo salpicado pola cociña adiante. Subín o sobrado, e alí estaba el en calzóns.
-Eu pensei que viña tarde e vostede aínda así díxenlle
Non me fixo caso. Sacou do armario o seu traxe novo, que tiña chaleco e todo, e que ulía moito a alcanfor. Díxome el que era alcanfor, que senón xa o houberan papado os carunchos. O traxe era escuro, pero tiña raíñas unha migalla máis claras. Os zapatos eran negros, e brillaban coma do trinque. O avó fíxolle unhas caricias o traxe, así co rebes da man, coma se o estivera planchando. Sacou unha camisa branca, e a puxo, abotoando os botóns con moita paciencia. Despois se meteu dentro do traxe e dos zapatos, e tamén puxo unha gravata que era finiña coma unha trenza. Despois colleu o sombreiro e pasoulle dous dedos pola ala, coma dándolle forma, e o espetou na cabeza. Despois foise a mirar o espello. Eu estaba alí sen fala, mirando como o avó cambiaba a medida que se vestía, pois parecía unha eiruga transformándose en avelaíña. Por último sacou dunha caixa un reloxo, con unha cadea, que xa logo valía para prender un can. Meteu o achifánfano no peto do chaleco, coa cadea atravesada o peito, mirou para mín, coma esperando o meu comentario.
-E vostede nunca me dixo que tiña un reloxo, avó. Comentei, o ver un estribillo tan bonito.
-¿E logo ti que pensas?
-¿E se tiña reloxo, cómo era que andaba por aí sen hora?
-Porque para o que facía ben me chega o tempo -contestoume.
-E parece de ouro.
-É de ouro. ¿Ou ti qué pensas?
Saímos a fóra, e o avó mirou o sol. Sacou o reloxo e doulle corda.
-¿E logo que hora será, Mano? -preguntou.
-Deben de ser cerca das dez -dixen eu, mirando o sol.
-Pois por aí serán -dixo o avó, e puxo o reloxo en hora. Botamos a andar, e preguntoume: “¿A qué non sabes cantas rodiñas ten un reloxo destes?
-Quén me dera sabelo díxenlle.
-Pois eso me pasou a min. Este reloxo era do vello aquel que me levou para súa casa. Moito me gustaba a mín o estribillo este. Daquela, cando o vello morreu, deixou de herdencia. Eu collín un destornillador pequeno e o abrín, para ver cantas rodas tiña. Nunca máis as puiden poñer todas dentro outra vez.
-Daquela o reloxo non anda?
-Non. Nunca máis funcionou desde que eu lle mirei as tripas.
-¿E daquela para qué lle dou corda?
-Para presumir -contestoume.
O cruzar a aldea. Algúns herexes, que nunca ían a misa, estaban sentados a veira do camiño. Eu funme quedando detrás, andando o rubes coma os cangrexos, para escoitar o que dicían. Aqueles homes non podía dar crédito os seus ollos, que o avó fora tan guapo e que fora para a misa, e se preguntaban:
-¿E ese non é Antón, o do chuzo?
-¡Pois é!
-¿E vai para a misa, logo?
-Pois parece que vai.
-¿Qué din, Manuel? -preguntou o avó cando o pillei.
-Deben de pensar que vostede toleou -acertei eu a dicir.
-A xente é a que está tola. Xa lles esqueceu que u era así coma son hoxe, e que tamén ía a misa cando era mester, anque namais fora por cumprir.
Xa estaba toda a xente na misa cando chegamos. O crego parou de padricar, e quedou coa boca aberta. Daquela miraron todos para o avó e houbo un silencio que deixou a igrexa baleira. Despois seguiron todos co negocio, e daquela sentín a xente falar baixiño, e dicían: “É Anton o do chuzo”.
O avó acercou o fociño a miña orella, e díxome:­
-Viches, Mano. A primeira vez que uso reloxo, xa chegamos tarde.