LA VIDA DE MARÍA URRACA ( en galego )

OS CABALOS VELLOS


Unha mañá que andábamos, a avoa das cabras amais eu, coidando dos nosos animais polas Lombas dos Cabalos Vellos, comezou a caer unha choiva moi fina, cama un recio, e a avoa tivo que parar de fiar, porque non quería que se lle humedecera a madeixa. Entón levantouse, arrincou a roca da cintura, e tapándoa con unha bolsa, díxome:
-Mano, esta garúa nos está embromando. Nin chove nin escampa. Vamos a abrigarnos.
Levantouse e chamou polas súas cabras, con aquela forma cariñosa que ela usaba cos animais "Vamos a abrigarnos filliñas." As cabras, obedientes como eran, correron o seu encontro. Eu tireilles uns cascotes as miñas ovellas, que aquel era o único linguaxe que elas entendían, e marchamos monte abaixo a guarecernos nunha abandonada canteira. Eu había oído dicir que aquela canteira era coñecida coma o cemiterio dos cabalos e, aproveitando a ocasión, pregunteille a avoa a que se debía aquela historia. Entón contoume que ela acordábase de cando había moitos cabalos vellos por aquelas lombas; porque, noutros tempos, cando os cabalos ían vellos, os labradores os deixaban por alí, para que descansaran e terminaran os seus últimos días libres e en paz. De aí que as lombas eran coñecidas coma as lombas dos cabalos vellos. E agregou a avoa: “Ben merecido o tiñan, meu neno, ese último descanso, despois de arar terras, tirar polos carros... e moitos outros traballos.”
-¿Daquela todos viñan a morrer a esta canteira, avoa?
-Esa era a crenza da xente, porque, coma xa che teño dito, a xente non entende a vida dos animais. Pero os animais, igual que lle pasa a xente, perden a memoria cando van vellos, e os cabalos, esquecéndolles este precipicio, caían por el abaixo e se mataban.
-¡Qué pena, avoa! ¿Non lle podían poñer unha valla a canteira, logo?
-Non é pena ningunha, Mano. Os animais poden chegar a padecer moito na súa velles; porque eles non teñen ninguén que mire por eles. E dígoche isto de que poden chegar a padecer, si non fora que a natureza, que é sabia, sempre lles pon diante algo que acabe coas súas vidas sen padecer tanto. Coma este precipicio, para poñer un exemplo.
-Avoa ¿daquela por qué agora a xente non deixa os cabalos vellos por estas lombas coma antes?
-Agora non hai moitos cabalos por estes lugares, coma ti ben podes ver, e os que quedan, cando van vellos, véndenos para carne.
Aquela noticia, de que os cabalos vellos terminaban no matadoiro, causoume horror, porque os cabalos eran os meu animais favoritos, e sempre soñei con ter un, pero nunca cheguei a telo.
-¡Cómo é posible, avoa, que a xente coma cabalos, coma se fosen cochos? –protestei, e a avoa contestou o meu comentario:
-Contra a fame non hai pan duro, Mano. E a guerra non deixou máis que miseria, e a xente tivo que votarlle o dente o que había. Pero tempos mellores virán, que no hai mal que cen anos dure. Verás como cando eses tempos mellores sexan vidos, os corazóns da xente amolecerán.
A avoa quedou pensativa, coa súa mirada perdida, coma se pensara que ela nunca vería eses tempos mellores. Eu non entendín moi ben a súa explicación, eso de tempos mellores, ou peores; porque para min o pasado non existía: o presente era o único que eu entendía. A veces no había pan, e a roupa e o calzado andaban escasos. ¿E o diñeiro? ¡Bueno! Case que non sabía eu de que color era. Pero para min a vida era así, porque eu non coñecía outra vida diferente. A miña riqueza era a liberdade que me ofrecía o campo aberto, os matos e os bosques cos seus paxaros e os seus animaliños. ¡Qué fácil era ser feliz, naqueles tempos!


O CABALO BRANCO

Había nas lombas dos cabalos vellos unha peneda moi famosa, que tiña a forma dun champiñón, e que se chamaba A Peneda do Pastor. Alí foi onde a avoa me contou a súa primeira historia, que se trataba, precisamente, da historia do pastor que lle dera aquel nome a peneda. Aquela peneda era o noso lugar favorito, da avoa e meu, porque desde alí víase un panorama moi bonito de todo o val e más aló. Pois nunha ocasión, estando os dous sentados naquela pedra, preguntoume a avoa:
-¿Acórdaste, Mano, daquela conversación que tivemos alá abaixo, na vella canteira?
-¿Sobre os Cabalos?
-Eso.
-¡Cómo non me hei acordar, avoa! No fai tanto tempo.
-Pois xa anda por aí un cabalo branco, proba de que volven os bos tempos.
-¿Viuno vostede, avoa?
-Si, vino o outro día. Chamase Cuco. Seu dono debe ser un home con bo sentido do humor, para poñerlle a un cabalo o nome dun paxaro.
-¿Vamos a velo, avoa?
-¡A velo! Quén sabe por onde andará a estas horas, Mano. Por estas lombas cubertas de maleza e bosques, sería como buscar unha agulla no palleiro. Espera a que eu vexa a María, que lle pedirei que nos amañe unha visita, que ela sempre sabe por onde encontrar o cabalo ase.
-¿Qué María, avoa? ¿A que ten unha ovella sola e un votixo con un remendo?
-Non, Mano. Non é esa María a que eu digo.
-Xa sei, avoa. Non mo diga. É María a que fala sempre, tapando a cara coas mas. ¿Sabe por qué tapa a cara, avoa? Porque non conta máis que mentiras, e para que non a vexan rir tapa a cara. Non lle crea nunca o que di, avoa. Fala sempre e...
-¡Cala, Mano! -gritoume a avoa. Ti es quen fala sempre. Pareces un sacamoas. A María que che digo é unha pega.
-¿Un paxaro, di vostede, avoa?
-Si, Mano, unha pega rabuda, das que lles chaman Maricas, ou Marías. ¿Qué ten eso de particular? –preguntou a avoa sen darlle importancia a barbaridade que acababa de dicir.
-¡Bueno, avoa! ¿E eu pensando que vostede falaba en serio, e vostede sae con esas de que María é unha pega.
-Pois si. Chamase María Urraca, e é moi amiga miña. Esa si que é un alma de Deus. Eu coñecín o cabalo porque ela mo presentou. O outro día, que ti non viñeches coas túas ovellas por aquí, pasamos a mañá os tres xuntos...
-¿Os tres quén, avoa?
-O cabalo, María amais eu. O pobre contounos moitas cousas da súa vida. Digo pobre, porque eu penso que está un pouco tolo.
-Ten razón meu tío Tom, avoa, cando di que vostede vaime a volver tolo cos seus contos.
-¿Iso pensa teu tío?
-E ten razón, avoa. Porque vostede primeiro cóntame de unha pega como se fose unha muller; despois dun cabalo vello coma se fose un home. ¡Calquera lle cre a vostede!
-Antes de seguir falando, Mano, con esta advertencia sexa, que canto eu che conte entre nosoutros quede. Xa sabes como é a xente. Vótanche mala fama, e bruxa es. Se saes do mediocre, amas os paxaros e os animais, xa te toman por tola. Así que, por moito que che estrañen as miñas historias, ti escoita e cala, que cousas hai por estes bosques que parecen incribles, cousas que pouca xente pode ver e escoitar, só porque a xente é moi simple e non se paran a observar a natureza que os rodea. Ti usa ben as túas orellas e teus ollos, e te sorprenderás. E agora que esto queda dito, pódoche dicir que son moitos os anos que eu ando por estas lombas, e os animais coñécenme, e eu coñezos a eles. O que che quero dicir e que, se despois de tantos anos eu non entendese a linguaxe dos animais, e dos paxaros, tería que ser parva. ¿No che parece, Mano?

Eu recordo ben que a xente do campo tiñan a costume de falar cos animais. A veces ata discutían con eles, e os animais entendían moi ben cando se lles regañaba ou se lles aloumiñaba. Pero os animais non falaban, anque tiñan outras maneiras de expresar os seus sentimentos. A avoa, sen embargo, falaba dos animais coma se foran xente, e dicía as cousas de tal maneira que era difícil saber cando falaba en serio ou en broma. Por iso aquela mañá se enfadou un pouco comigo, por non crerlle a historia do cabalo e da urraca. E daquela levantouse, mirou para a súa sombra e dixo que era hora de marchar. Desde aquela altura -pois como dixen estábamos sentados na roca do pastor- berroulles as cabras, e elas levantaron a cabeza, dixeron algo na súa lingua e correron fronte o camiño. A avoa baixou da roca e marchou con elas, sen dicirme ata maña.
Eu, anque non tomei moi en serio aquela historia do cabalo, polo feito de que a a avoa mo había presentado dunha forma pouco crible, recorrín canto córrancho coñecía de todas aquelas lombas, tratando de atopar o misterioso cabalo, pero non atopei nin unha pisada. Outro conto da avoa, pensei, e esquecinme do asunto. Pero, pasado un tempo, a avoa volveume a falar do cabalo. Contoume que o cabalo non era feliz nas lombas, que era infeliz, dentro da súa liberdade, porque soñaba cos seus bos tempos e non se podía adaptar a súa velles. Había sido o cabalo dun labrador rico, que só o usaba para ir as feiras e outros viaxes. El non sabía, coma outros cabalos, o que era tirar do carro e do arado. Para el a vida había sido un paseo. Recordaba aqueles tempos con nostalxia e non se podía adaptar a as novas circunstancias.
-Precisa un período de adaptación -terminou dicindo a avoa.
-Pois non vexo de que se queixa, avoa. Se nunca tirou por o arado, e o único que facía era ir de paseo, e agora o deixan en liberdade ¿de qué se queixa? ¿Qué diría, daquela, se tivera que traballar coma un burro, e encima o venderan para carne?
-Como che dicía, Mano, precisa un pouco de tempo para entender a súa nova situación. Por o momento síntese solo e abandonado. Pero deixa que xa aprenderá. ¡Qué remedio lle queda!

A avoa tiña unha maneira moi especial de facerme crer as súas fantásticas historias. Eu non podía crer a historia do cabalo e, sen embargo, xa me estaba sentindo preocupado polo animal, e daquela díxenlle a avoa:
-Dígalle, cando o vexa, que eu o coidarei, avoa. Que xa terei eu bo coidado de que non caia pola canteira, que lle hei de poñer eu unha valla.
-¡Ah, si! Xa te entendo, Mano. Ti o que pretendes é montar nel e facelo trotar. Pois non penso que ese sexa un cabalo que perda o tempo con rapaces.

A VISITA

Unha mañá chegou a avoa as lombas un pouco máis tarde do habituado, apoiándose na roca coma se fora un bastón.
-Avoa ¿hoxe esqueceulle a estopa? -pregunteille con curiosidade, porque era a primeira vez que aquelo lle sucedía.
-Por a túa culpa -contestoume.
-¡Pola miña culpa!
-Si, porque estaba pensando en ti e esqueceume o liño.
-¿E qué pensaba de min, para esquecerlle?
-Pensaba en ti porque hoxe vamos a ver o cabalo branco.
-¡A si! -exclamei incrédulo.
-Si. Falei con María onte a tardiña. Bo medo levei cando a vin chegar a tal hora. Porque ela sempre vai para a cama máis cedo que as galiñas, e o vela chegar tan tarde, pensei que traería algunha mala noticia. ¡Pobriña! ¡Viña tan contenta! Díxome que, despois de moito forcexar, había convencido a Cuco para que te reciba e te coñeza. Iso foi o que me veu a dicir.
-¿E logo por qué non me quería ver, o cabalo ese, avoa?
-Porque non quere ver a ninguén, Mano. Xa che dixen cal era o seu problema. Está vello, máis ósos que outra cousa, cando antes era un cabalo nobre e altivo, dunha casa rica. E agora é un pobre vello, avergoñado de si mesmo. Pero María convenceuno para que te reciba; que María ten moito pico e o que ela no consiga, no consigue demo. ¡Qué Deus me perdoe!
-¿E onde está, daquela ese cabalo, avoa? Porque eu, por máis que busquei, non o vin por ningunha parte.
-Pois por aí andaba, Mano. Pero ultimamente asentouse no pazo. Fixo a súa cama no que era o lagar. E bo sitio ten alí, por certo.
-Pois sabe, avoa, que aquel debe ser o único sitio que eu non mirei.
-Xa ves, Mano. Nin o raposo sabe de tódalas galiñas que dormen fora.
A avoa foi guiando as súas fillas e netiños, coma ela lles chamaba as cabras e os cabritos, cara as ruínas do pazo. Eu tireilles os meus acostumados pelouros as ovellas e a seguín monte abaixo. Eu ía pensando en toda aquela madeixa do cabalo, que a avoa me armara, na que só cría a medias, e díxenlle:
-Sabe, avoa, que ata hoxe eu non lle cría nin unha palabra de ese cabalo que vostede me contou.
-¡Pero, Mano! ¿É que eu che contei algunha vez unha cousa que non fora verdade? Se ti non me cres, Mano, e se non depositas confianza en min, nunca poderás saber os secretos destes bosques, secretos que eu sei e que son moitos e fantásticos.
-Pois por agora eu non vin ningún secreto, avoa. Vostede sempre falaba de cousas raras, pero eu nunca vexo algunha.
-Non hai peor cego que o que non quere ver –dixo a avoa, que ela tiña respostas para todo.

Aquela mañá o bosque parecía estar inundado de perfumes, tantos que os sentidos non os podían acomodar a todos. Unhas veces ulía a follas secas, cando eran movidas polos pes, e outras veces ulía a verde, cando os animais roían os tenros arbustos. Eu arrastraba os pes, xogando coas follas secas que soaban coma un continuo serrar: ¡Sisss, sisss, sisss! Os paxaros cantaban por todas partes, pero non se podían ver, pola espesura das follas das árbores. Daquela, para levantalos e poder velos eu empecei a petar nas árbores co bastón. .
-Deixa as árbores tranquilos, Mano, que a eles tamén lles doe –díxome a avoa.
Naquel momento oíuse o martelar dun paxaro carpinteiro furando nalgunha árbore e, de seguido, oíuse o seu canto como a se fora a risa dun neno.
-Aí anda Mazarico -dixo a avoa.
-¿Qué Mazarico, avoa? ¿Non é ese un peto?
-Si, ti tes razón que é un peto. Pero ese chámase Mazarico. Coñezo be ben eu a ese chistoso.
-Bueno, avoa, bueno. Qué Mazarico ni que Mazarico. Mire, só hai dúas crases de paxaros carpinteiros, que os coñezo eu mellor que ninguén, que mos ensinou o avó xardineiro. Un é verde e amarelo, e o outro ten o papo roxo e manchas brancas nas alas, e é máis pequeno.
A avoa ía a dicir algo, pero naquel momento escoitouse o cantar dunha pega rabuda. O seu canto parecía unha risa esaxerada dunha muller a que alguén lle acababan de contar un chiste.
-Mira ti que casualidade -dixo a avoa. Aí anda a miña amiga María. É moi amiga de Mazarico. Como lle gustan os chistes e ese Mazarico é tan gracioso...
-Vostede si que é graciosa, avoa, dicir que un paxaro sabe dicir chistes –dixen eu, e rinme da avoa.
-¡Bah! Anda para diante, que moito tes que aprender –dixo a avoa, molesta por s miña risa.
-¡Pero, avoa! Os paxaros non contan chistes, nin son amigos de ninguén. Cada cal o seu e xa está. Un paxaro carpinteiro non é amigo dunha pega, e unha pega non é amiga dun corvo...
-¡Falando do demo! -exclamou a avoa.
Dixo aquelo a avoa, porque non había eu acabado a miña explicación, cando se oíu un forte zumbado, e un corvo de grandes dimensións pousouse nunha pola, xusto encima da cabeza da avoa. A min pareceume moi raro o comportamento do corvo, porque eses paxaros non confían na xente. Sería, daquela, por a súa proximidade, polo que me pareceu un corvo máis grande do normal. O corvo, abrindo canto puído o seu enorme pico, e estricando o pescozo, botou un gorxón, seco e poderoso, coma se falara coa avoa.
-¡Ei, bocaza! No grites tanto, que ninguén é xordo aquí abaixo -gritoulle a avoa, ameazándoo coa roca.
O corvo encolleu o pescozo e, con voz calmada, produciu uns ruídos guturais como se conversara coa a avoa.
-Pois non. Non vin a Xan nin a Pedro estes días –díxolle a avoa.

O corvo votou outros gorxóns e marchou voando:
-Ben vido sexas -contestoulle a avoa, como despedíndose do
paxarraco. Eu quedei coa boca aberta, atento a tan insólita conversación. A avoa, sen darlle importancia a tal suceso, botou a andar, e díxome: “Ese é Corvo, primo de María, e amigo de Mazarico. Preguntábame se os había visto.
-¿E por qué non lle dixo que andaban por aí cerca? -acertei a dicirlle, saíndo do meu estupor.
-Que os busque, que non ten outra cousa que facer. É un bocaza, que nin sabe dicir bos días, e ven aí gritando. Non hai cousa que máis me desagrade que que me digan as cosas a gritos -dixo a avoa, coma de mal humor.
-¿Daquela é certo, avoa, que vostede realmente entende os paxaros?
-Xa che teño dito, Mano, que despois de todos os meus anos entre eles, tería que ser parva se non os entendese.
-Pois eu non sabía que os corvos e as urracas eran curmáns, avoa.
-E non son todos, Mano. María e Corvo son, pero non todos. Que o mundo dos animais non é tan simple coma a xente pensa. Eu seino porque eles teñen confianza en min e contarme moitas cousas, que a xente nin sospeita.
A avoa chamou polas cabras, que habían quedado atrás comendo unhas herbas. Elas correron obedientes, e detrás viñeron as miñas cabezudas ovellas.
-¡Qué ben ensinadas ten esas cabras, avoa -díxenlle. Xa quixera eu que as miñas ovellas foran así de obedientes. Pero non me fan caso ningún. Onde ven unha herba máis verde que outra, alí van coma frechas.
-¿E qué caso che van facer, Mano? As moes a paos e a pedradas. Dálles cariño, xa verás como che obedecen. Que eso é o que as túas ovellas precisan: un pouquiño de cariño e non cascarolos.
-¡Qué sabe vostede o que precisan, avoa! Vostede debe pensar que as ovellas son listas coma as cabras, pero no son. E eu ben sei o que precisan. Precisan un can grande coma un lobo, que lles meta os dentes no cu e que lles arrinque o rabo, así ían andar dereitas. Pero madre di que os cans comen como cochos e que non dan nada de beneficio. O tío Tom di que non pode mercar un cabalo e mercou un burro que non vale para nada. Así teño eu que trotar e ladrar.
-¡Vaia por Deus! -exclamou a avoa rindo, e agregou: Outros
terán menos, así que conténtate co que haxa e serás rico. E agora camiña para diante, que non sei se non chegaremos tarde a visita. ¡Con tanto falar! Daríame rabia, porque non hai peores modos que facer esperar a xente.
-¿Qué xente, avoa? Nos vamos a ver a un cabalo, e vostede preocupase coma se fosemos a ver xente. ¿Para qué tanto lío para ver a un cabalo vello?
-Cabalo vello, ou xente nova, para o caso é o mesmo, Mano. Modais son modais -aclaroume a avoa.

Eu xa ía pensando que naquel sitio non ía haber cabalo algún, e sospeitei que aquela maneira de falar da avoa xa era unha desculpa por se alí non había ningún cabalo, e daquela boteime a rir.
-¿A qué ven esa risa, Mano? –preguntoume a avoa con desconfianza. -Ríome do burro que son eu, avoa. Eu créndolle todo canto me conta do cabalo e vostede xa me vai facendo a cama.
-¿Qué queres dicir con eso?
-É un dito de meu tío Tom. É coma dicir que lle fan a un o conto.
-Eso xa o sei eu, Mano. ¿Pero qué queres dicir ti con elo?
-Que vostede vaime contando un montón de cousas dese cabalo para facerme velo anque non exista.
-Oxalá non cheguemos tarde, que despois que o vexas, vouche a dar coa roca nos dentes, para que non me volvas a chamar mentireira.
-Non se enfade, avoa. Dígolle así porque eu busquei por todas partes e non encontrei nin unha pisada. E para que eu non atopase unha pisada, ese cabalo terá que andar voando.
A avoa botou unha risa e exclamou: ¡Si será burrico o neno este! Ti non mirabas por pisadas de cabalo, Mano. Ti mirabas por marcas de ferraduras, por eso non atopaches as pisadas.
-Todos os cabalos teñen ferraduras, avoa ¿ou non?

A avoa explicoume que os labradores, cando deixaban un cabalo nos matos, quitábanlles as ferraduras para poñerllas a outro cabalo, porque as ferraduras custaban bos cartos. Pero que non era esa a única razón para descalzar a eses animais. Os cabalos nos matos non necesitaba ferraduras, que aínda podían ser perigosas. Porque, ó gastarse enguedellábanse nas raíces, ou nos arbustos, e daquela os cravos podíanlles escachar os cascos. Nos matos estaban mellor sen ferraduras, terminou dicindo a avoa.
-Non había eu pensado nese, avoa. Por eso non atopaba eu as pisadas.
-Pois mira, este comentario veu a pelo, que me fixo acordar
algo que me esquecera dicirte: cando fales co cabalo non lle mires os pes.
-¿E por qué, avoa? ¿Non lle gusta que lle miren ós pes?
-Ti o dixeches. Dálle moita vergonza. Como é de sangre nobre, pensa que andar descalzo é unha vergonza.
-Daquela mirarei só de esgallo, avoa.

A avoa, mostrándolles un dedo as cabras, como se fosen nenos, díxolles que non se moveran daquel sitio, mentres nosoutros entrábamos nas ruínas do pazo. As cabras dixeron ¡baah! coma cansadas de tanto aviso, e seguiron pacendo. Eu non lles dixen nada as miñas ovellas, porque era igual que falar con unha parede: todo canto eu lles dicía a elas caíalles en saco roto.

A avoa xa me contara varias historias daquel pazo, que algunhas veces ela tamén lle chamaba castelo. O pazo, se pazo ou castelo fora nalgún tempo, pouco quedaba da súa grandeza. Pero algún que outro anaco de parede aínda se ían mantendo de pé, agochados entre hedras e silvas. O demais eran montóns de pedras. Nos metémonos por un carreiro onde a maleza non medraba moito, porque o chan estaba empedrado, polo que daba a entender que, nun tempo, había sido unha estrada. A un lado, e a outro, do sendeiro, había unha fileira de árbores que non eran comúns daquela zona, pero que xa quedaban afogados por a altura dos pinos. Aquel carreiro conducía a unha pequena explanada, cuberta de grandes lousas, que tal vez había sido un patio, e os arbustos xa medraban entre as xuntas das pedras e as deformaban. Desde alí víase todo o val, una vista extensa e moi bonita, o que demostraba que os primeiros donos da casa habían tido bo gusto en elixir aquel lugar para a súa vivenda. Alí, a un lado daquel patio, quedaban de pé catro paredes, con un tellado formado por hedras e silvas. A avoa chamáballe o lagar o sitio aquel, porque alí aínda quedaba unha pedra grande de cantería, que ela dicía era onde, noutros tempos, se espremían as uvas. Naquel córrancho fixera a súa morada o cabalo. A avoa chamou por el tratándoo de señor:
-¡Señor Cuco, señor Cuco! ¿Está vostede en casa?
-¡Pero avoa! ¿Para qué lle di señor a un cabalo...?
-¡Cala! Que non te sinta -reprimiume a avoa.
-E que...
-¡Chis! Hai que tratalo así. A el gústalle e as boas maneiras non custan nada. ¡Aprende a andar polo mundo!

En vista de que o cabalo non contestaba as chamadas da avoa, entramos, facendo sitio entre as silvas, que caían coma cordas desfibradas do teito. E nun curruncho escuro, daquela pobre vivenda, atopamos o cabalo alí deitado. A avoa acercou os fociños a miña orella e díxome:
-Está un pouco xordo, e ademais está todo o tempo coa súa cabeza nas nubes, pensando no seu pasado glorioso. Hai que gritarlle, por mal que me guste facelo. ¡Señor cucoooo! -gritou daquela a avoa.

O cabalo púxose de pé dun brinco e botou un relincho. E o
primeiro que fixo foi cheirar a roca da avoa.
-Hoxe non hai azucre, que me esqueceu -díxolle a a avoa e, dando volta, e tapando un lado da cara coa man, díxome: “Pensa
que a madeixa de liño é azucre, como é branca. Eu sempre lle dou un pouco de estopa a probar e el a papa, que xa non debe de ter tacto na lingua.”

O cabalo acercouse a olerme. Eu collín un pouco de medo, o comprobar a súa estatura, pois nunca había visto un cabalo tan alto.
-Este é Mano, de quen tanto che falamos María amais eu. Tiña moitas ganas de coñecelo. ¡Vamos, Mano! Dille hola o Señor Cuco.
-¡Hola, Señor Cuco! -díxenlle, tocándolle os fociños, e o cabalo botou un bufado, e daquela díxome a avoa:
-Pregúntache se tes azucre. Se agora tiveras un terrón xa erades amigos para sempre.
-Pois as temos boas. O azucre na casa está baixo chave, coma se fora ouro. Se tivera un terrón o papaba eu, co que me gusta.

O cabalo pillou uns saltiños, coma se quixera brincar e, de seguida, saíu o claro do patio. Nos o seguimos. El foise a empoar as lousas. Mentres o facía, eu mireille para as pezoñas e,
efectivamente, puiden comprobar que non tiña ferraduras, e que as pezoñas estaban moi deterioradas. O cabalo levantouse dun brinco, botou un poderoso relincho e, erguido nas patas traseiras, veuse cara a min sacudindo as patas dianteiras, dunha maneira ameazante. A avoa gritoulle, e daquela o cabalo botouse a correr por entre a maleza e desapareceu. A min quedáronme abaneando as pernas, co medo que pillei.
-¡Mirácheslle os pes! ¡Eso que te avisei! -gritoume a avoa.
-Pero avoa. Se namais mirei de esguello.
-Primeiro dis que se tiveras azucre o papabas ti, e despois míraslle os pes, xusto o que máis rabia lle da. Non se te pode levar a ningunha parte, Mano –regañoume a avoa.
Aquel cabalo, sendo todo ósos e pelexas, víase un cabalo de moita casta, como dicía a avoa. Era moi alto, coa cabeza moi erguida, e parecía moi orgulloso, a pesar da súa velles. Déime conta que non era un cabalo no que eu puidese cabalgar. Por ese motivo, e desde aquel mesmo momento, perdín interese en facer amizade con el.

A TRISTEZA DO OUTONO

Durante os últimos meses daquela primavera, e ata case terminado o verán, houbo moita actividade nas Lombas dos Cabalos Vellos. Os veciños daquela comarca, despois de moito argumentar, puxéronse de acordo para levar a cabo dous proxectos: mellorar un camiño veciñal, que pasaba por as saias das lombas, e a construcción dun pequeno pantano, onde conservar auga para o regadío dos prados, e outras colleitas, así coma tamén para o mellor funcionamento do vello muíño veciñal. Como non había diñeiro, costearon os gastos das obras coa madeira do bosque de castaños e carballos que había cerca das ruínas do pazo. Como material para o camiño, destruíron, con dinamita, a famosa Roca do Pastor, que era a pedra que estaba máis a xeito do camiño. Aquelo enfermou a avoa, que penso que nunca se recuperou, daquela catástrofe, ou sacrilexio, coma ela lle chamaba á tal desfeita. Ela non se cansaba de dicir, o ver os traballadores cortando as árbores e destruíndo a roca:
-Perdóaos, Señor, que non saben o fan.
Pero, para min, aquela actividade era algo fascinante: por primeira vez eu vía camións cerca das miñas narices, así coma unha estraña máquina que lle chamaban Cilindro, e que a usaban para esmagar as pedras no camiño. E o que máis me excitaba era o estrondo dos barrenos que rompían a pedra. Por iso, sempre que ía coas ovellas para as lombas, pasaba o tempo mirando como os homes facían todos aqueles traballos, e esquecíame da avoa e das súas historias.
A comezos do outono, o pantano e a estrada estaban terminados, e os homes habían marchado. Daquela, no sitio da Roca do Pastor quedaba un burato grande, e onde antes se erguían os grandes árbores, había un claro que deixaba ver todo o val e máis aló. E no val, onde antes había prados, despois había unha mancha azul da auga do pantano que, aínda sendo pequeno a min parecíame enorme.

A min entristecíame moito a chegada do outono. Acabábase a froita nas hortas, aínda a máis tardía, e non había niños e os paxaros non cantaban. E, ó que era peor, era que, coa chegada do outono tamén chegaban as chuvias amais o frío, e xa non era divertido o traballo de pastor.
Cando volvín a compañía da avoa, tamén a atopei moi triste, e eu pensaba que era polo mesmo motivo que eu sentía: que ela tamén se sentía triste pola chegada do outono. Pero os motivos da súa tristeza eran outros. Ela trataba de explicarme a razón daquela tristeza súa, una razón que os meus poucos anos non podían entender.
-Fillo –dicíame a avoa- esa roca era a casa das fadas, e agora as pobriñas terán que vivir a intemperie. ¡E eses árbores, eses árbores! -suspiraba a avoa con dolor.
Era entón cando eu trataba de consolala, pero o único que conseguía era empeorar a súa tristeza, porque eu non comprendía aquel dolor da avoa, nin aquela perda que ela tanto sentía.
-Avoa -dicíalle eu- aínda quedan moitos árbores por aí. E as
fadas xa saberán elas que sombra lles convén, e xa atoparán outro lugar, que rocas non faltan, se non é máis cerca é máis lonxe. Así houbera pan como hai pedras.
-Non só de pan vive o home, Mano. Ti razón tes, que árbores hai e pedras non faltan. Pero non rocas coma esa que destruíron, nin árbores coma eses que cortaron. Eses eran árbores moi especiais. Centos de anos tiveron que pasar para que eses árbores chegaran a ser o que eran. Eles podíannos contarnos moitas cousas que viron: historias de outros pastores, de outros tempos e outras xentes. Elos eran testemuñas dun pasado moi...
-Avoa -interrompíalle eu cando ela falaba as- qué van a contar as árbores, si as árbores non poden falar.
-Poden, Mano, poden. O que pasa é que ninguén se para a escoitalos.
Por un tempo a avoa parou de fiar, detalle moi estraño de por si. Pero ademais, durante ese tempo non me contou ningunha historia. Cando nos víamos, o único que facía era falar da roca, das árbores e daqueles malditos homes que habían destruído todo. E nunha desas ocasións, que parecía estar tan triste e deprimida, díxome, con un ton que me asustou:
-Teño o presentimento, querido Mano, que este que se foi será o último verán que pasemos xuntos.
-¿E qué lle fai pensar eso, avoa?
-Así como vexo as cosas dos demais, tamén vexo as miñas.
-Daquela ten razón a xente, avoa. Que eu oín falar de vostede e pouco faltou para que lle chamaran bruxa.
-Bruxa ou non bruxa, eu estou pasada de moda. O meu tempo se acaba. Non quero dicir que me sinta tan vella, ou enferma, coma para morrer mañá. Pero todo canto me rodea vai morrendo, e para min non vale a pena continuar. A xente non cree en nada, e todas esas cousas misteriosas que precisan da crenza da xente para vivir, o non crer nelas morren. As fadas, como che teño dito noutras ocasións, morre unha cada vez que alguén di que non existen. Por iso che digo que para min vai quedando pouco que facer nesta vida. Nin sequera podo falar coa xente, que me tomarían por tola, si lles contase nada máis que un pouquiño do que sei e vin por eses bosques. Debo ser eu, polo tanto, un deses encantos destinados a desaparecer, porque me doe que a xente non me entenda; e esa indiferencia tamén a min me vai matando.

A AMIZADE

Un día chegou a avoa as lombas co seu equipamento de fiar e, sorprendido, pregunteille:
-¿Qué lle pasa avoa, que volve a fiar?
-¡Qué me vai a pasar! Hoxe estou contenta, gracias a Deus.
-¿E logo?
-Porque facía moito tempo que non vía a María, que xa tiña medo que houbera morto; que algún cazador deses malvados que andan por aí a tiros, como se quixeran acabar co mundo, a houbera matado. Pero gracias a Deus está viva y coleando; e onte veu a verme, e contoume un montón de historia, todas con un final moi feliz.
-¿E qué historias serán esas, avoa?
-As historias comezaron todas con Cuco, realmente; pero, como pasa sempre na vida, unha cousa leva a outra e así é coma se forma unha madeixa.
-Pois cónteme esa madeixa, avoa, que xa hai ben tempo que non me conta nada desa María que vostede di.
-Dixen madeixa, porque é unha historia moi longa, que non se pode contar nun día. Porque eu sei o que pasa con algunhas historias: envólveste co cabalo e de aí tes que saltar a María -que a súa vida tamén é interesantísima. E para contar a vida de María, teríamos que contar algo de Mazarico, de Pedro e de Xan; de Corvo e de Labrador, de Moucho e de Curuxa ... Pero se sería cousa de nunca acabar.
-Pois fágase un atallo, avoa...
-¡Un atallo, dis! Non hai atallos nas historias, Mano. Pero contareiche pouco a pouco, sen apuros nin atallos, que por moito que se corra, en cada sendeiro hai o seu atolladeiro. E ben di o refrán: o mellor atallo é o camiño coñecido. Así que che irei contando ó meu aire, que tempo temos, e se non acabamos hoxe mañá será outro día.
-¿Daquela xa non pensa morrer logo, avoa? –pregunteille, e ela botou unha risa, que mesmo me pareceu o canto dunha urraca.
-¿Qué lle fai tanta gracia, avoa? –pregunteille.
-Ríome de María. ¡Porque ten unha gracia contando as cosas!
E o que máis gracia me fixo -e deso me ría agora -foi cando me contou a visita que fixo con Cuco a casa do seu dono. Foi todo moi gracioso; pero, gracias a Deus, todo terminou felizmente.
-¿A ver que gracia foi esa, avoa?
-A gracia foi que, entre Cuco e o seu amo, houbo un mal entendido e aquel día todo se aclarou. A Cuco, habíao deixado seu amo nestas lombas, só para que descansara. Pero Cuco, decatado de que nestas lombas deixaban ós cabalos vellos para sempre, el pensou que o habían traído aquí para desfacerse del, e non volveu para a casa. Pola outra banda o seu amo, como Cuco non volvía, pensou que era feliz aquí, coa súa liberdade, e deixouno estar. Toda unha confusión. Pero, cómo digo, todo tivo un final feliz.
-¿Quere dicir que o cabalo xa volve a estar co seu dono, avoa?
-Xa fai moito tempo.
-Por iso eu non o vin máis, avoa. Ata fun a canteira para
ver se morrera alí.
-Boa gana che ten ese mangallón de morrer.
-¿Daquela agora esa María Urraca, que vostede di, xa non é
amiga do cabalo?
-¡Oh, si! Aínda seguen sendo amigos.
-Avoa, agora que o penso ¿cómo un cabalo e unha pega rabuda poden ser amigos? Porque un é pequeno e o outro e moi grande. E un é un paxaro e o outro un animal.
-Animais somos todos, Mano, tanto se temos pelo coma se temos plumas. Pero esas diferencias que nos vemos, entre esas criaturas non existen. Tanto da que o animal sexa grande coma pequeno, que corra coma que voe. Eso a eles non lles importan. Que nos temos moito que aprender dos animais.
-¿Daquela, cómo se fixeron tan amigos eses dous?
-Pois mira: como María vira que o cabalo andaba tan triste, e espertóuselle esa curiosidade, que temos as mulleres, por informarse da súa vida, e que males o queixaban; e con esa perspicacia feminina, sospeitou que o punto débil do cabalo sería falar do tempo.
-¿E cómo sabe un cabalo o tempo que vai facer, avoa?
-Sabeo co rabo.
-¡Co rabo!
-Si, co rabo. Estira o rabo e se se move fai aire, e se se molla chove.
-¡Bueno, avoa! ¿Vostede non pode falar en serio, ou qué?
-Non contigo, porque me toleas coas túas preguntas, que nunca me deixas contar unha historia sen interromperme. ¡Malla a landra que te dou!
-E que eu non sabía que os cabalos entenden do tempo. Se fora o burro do avó do chuzo, daquela si que o entendía. Ese cando se empoa, hai auga seguro.
-Pois xa ves. Tódolos animais saben máis do tempo que a xente, e teñen a súa maneira de comunicalo. Os burros se empoan, e esa é súa forma de dicir que vai a chover. Os gatos lavan a cara; e as andoriñas voan baixas.
-E tamén din que cando as vacas andan a pacer e se deitan, que tamén ventan auga.
-Pois mira: María, aínda sabendo ela dos cambios do tempo, tanto ou máis que sete cabalos coma Cuco, pretendeu que non o sabía, e así, tirándolle da lingua, conseguiu saber do cabalo máis do que houbera querido. Pois Cuco contoulle tantas fazañas e alabanzas por un lado, e tantas penas polo outro, que María case se volve tola escoitando. Moitas veces ten renegado do día que coñeceu o cabalo ese. Pero agora deixemos iso, e espera a que che conte como foi o encontro:
María acercouse o cabalo un pouco tímida, como é lóxico, e atopouno moi entretido lendo unha historia...
-¡Lendo unha historia! ¿Pero vostede qué di, avoa? Ía a dar gusto ver a un cabalo con un libro nunha pata.
-Os animais, Mano, non recordan coma nos. Para recordar eles teñen que comparar unha cousa con outra. Por exemplo, eles miran as árbores, o movemento das pólas, e o soar que producen as follas, cando as move o aire e, sen eles pensar, a súa cabeza compara todo iso con outra ocasión parecida, o poñen todo xunto e fan unha historia. Desa maneira é como se entenden.
-¿E cómo sabe vostede eso, avoa?
-Porque son vella, e xa di o refrán, que máis sabe o demo por vello que por demo. E agora cala e deixa que che conte:
Como che dicía, María atopou a Cuco moi entretido coa súa lectura. Daquela María pousouse nunha pola dun árbore pequeno, xusto a altura das orellas de Cuco, e saudouno moi atentamente, pero Cuco nin se decatou. Tres veces María lle gritou, pero como se falase con unha pedra. Daquela pousóuselle na cabeza e meteu o pico dentro mesmo dunha orella do cabalo e gritoulle con todas as súas forzas:¡Señor Cabalooo! O cabalo pillou un brinco tan alto que tirou con María arrolando polo chan.
-¡Qué medo me puxo vostede! -gritou o cabalo.
-Ben entretido se atopaba vostede, señor...
-Cuco. Chámome Cuco –díxolle o cabalo, moi atentamente, o
recobrar a súa compostura.
-Moito gusto, señor Cuco. Eu son María.
-¿É vostede a señora María Urraca? -preguntou daquela o abalo, para estar seguro.
-Esa son eu –respondeulle maría.
-Tanto gusto en coñecela. O seu nome chegou as miñas orellas xa hai tempo, pois a súa fama voa por todas partes.
-Pois non sabía eu iso –díxolle María, un tanto avergonzada, por o piropo que non esperaba. E, rapidamente, compuxo as súas plumas, que se lle habían revolto o caerse e, con moita amabilidade, díxolle a Cuco: “Sinto habelo asustado, pero como non respondía, pensei que sería xordo.”
-De orellas non ando tan mal. Así andase de patas. Pero atopábame lendo unha historia dun día moi parecido a este. Aquel día, coma hoxe, cantaban os paxaros e o vento movía as follas, e cando pacía os saltóns facíanme cóxegas no fociño. E unhas nubes brancas, coma esas que ve alí vostede, pasaron para o mar e volveron cargadas de auga. Aquela noite choveu cans e gatos. ¡Si, un día moi parecido o de hoxe! Pero daquela eu era mozo -terminou dicindo o cabalo coma se falara nun sono.
-Daquela, señor Cuco ¿cree vostede que esas nubes van a traer auga esta noite?
-Seguro que si, que esa clase de nubes as coñezo ben eu.
-Falta faría, señor Cuco, que eu xa non me acordo de como é a chuvia.
E así foi como comezou a grande amizade entre o cabalo e María. Despois daquel primeiro encontro víronse case que a diario. E o cabalo –como xa che dixen- resultou ser un simplón, ou un pouco infantil, tal vez por aquelo que se di de que os vellos se volven nenos. E así foi como María tivo que escoitar tantas parvadas do cabalo que case termina tola. E María tamén lle confesou o cabalo un segredo que ela tiña moi ben gardado, pero, por ser máis precavida, e modesta que o cabalo, non deixou escapar o gato do saco ata que estivo completamente segura de que Cuco era de confianza.
-¿E logo o segredo era dun gato, avoa?
-Eso de gato é un dicir, Mano. Ven sendo algo que un non quere confesar.
-¿Qué segredo sería ese, avoa, para telo tan gardado?
-Xa cho contarei o seu debido tempo; por agora só che direi que era un segredo que facía tempo que María desexaba compartir con alguén, para desafogarse e quitarse aquel peso de encima. Porque che digo, Mano, que non hai cousa tan pesada de levar coma un segredo. Pero María nunca había atopado alguén de suficiente confianza con quén compartir esa carga, ata que coñeceu o cabalo.


O CAN LABRADOR

Despois de cultivar aquela amizade, Cuco encargoulle a María a tarefa de ir a casa do seu amo, para que se informase cómo andaba de saúde, e de camiño coñecese a Labrador, o can da casa. Así o fixo María e, desde aquela tamén se estableceu unha grande amizade entre ela e o can. Naquela ocasión María encontrou a Labrador deitado no palleiro, xa que o can aproveitaba todo momento que podía para cerrar un ollo. Porque, tanto de día como de noite, sempre tiña que ter un ollo aberto para vexilar os intereses de seu dono. Labrador chegou a queixarse a María, cando xa tiveron confianza, que a súa vida era, verdadeiramente, una vida de can. María, desde o primeiro momento que se coñeceron, quedou moi impresionada da personalidade de Labrador. Xa naquel primeiro encontro, o can lle ofreceu os seus desinteresados servicios, no que estivese o seu alcance. Despois doulle un terrón de azucre para Cuco e para ela un anaco de pan, que era o bocado preferida de María. Ela habíase acostumado o pan, que ela chamaba o manxar dos humanos, desde que había vivido co seu amigo, un rapaz que, nunha ocasión, lle había salvado a vida, e que tamén lle había ensinado a falar a lingua dos humanos.
Cando María volveu a ver a Cuco, para darlle o azucre e as novas do seu amo e de Labrador, atopouno coma sempre, coa súa pobre cabeza nas nubes.
-¡Cuco! -gritoulle María varias veces-. Outra vez coa cachola
voando ¿eh?
-¡Ah, es ti, María! Estaba eu pensando que...
-¡Ti pensando! Ese vai a ser o día -burlouse María.
-Avoa ¿non dicía vostede que María trataba de señor o cabalo? -preguntei, acordándome do que me dixera a avoa o comezo da historia.
-Eso foi cando se coñeceron, Mano. Cando se fixeron amigos tratáronse de ti a ti, como é lóxico ¿ou non? –aclaroume a avoa.
-Non pensara eu niso, avoa. Xa pode seguir contando.
-Pois a túa pregunta ven a pelo, porque, a pesar de que xa se trataban con confianza, cando María lle dixo "ese vai a ser o día" con referencia a que Cuco dixo de que estaba pensando, Cuco sentiuse ofendido, e María llo notou na cara, pois púxoselle vermella...
-¡Pero, avoa! ¿Cómo lle ía a notar se se puxo colorado, se co pelo a un cabalo non se lle nota -eu interrompín a avoa.
-Non llo notas ti, pero os animais entre eles o notan. María o notou e díxolle: “Déixate de facerte o nobre, Cuco, que somos poucos e nos coñecemos moito. Así que xa vai sendo horas de que nos deixemos de andar dando voltas polas ramas.”
-Polas ramas andaría a urraca, avoa. Pero ía a dar gusto ver a un cabalo polos árbores.
-¡Bueno, Mano! Déixate de buscarlle os tres pes o gato, que eu ben sei o que digo. María quixo dicir que se deixara de darlle voltas a tortilla, que para eso María non ten pelos na lingua. E eu dígoche a ti o mesmo. Así que cala e escoita. Cuco, un pouco avergoñado, pola reprimenda de María, cambiou de conversación e preguntou por o seu amo e por Labrador.
-Agradoume moito o teu amigo -díxolle María. Doume un anaco de pan, ese manxar dos humanos, que facía tempo que eu non lle metía o dente...
-¡O dente...! Ji, Ji -eu rinme da bobada que acababa de dicir a avoa. Daquela ela miroume, e eu notei nos seus ollos que alí mesmo me ía a quedar sen historia, daquela pedinlle desculpas e ela continuou.
...y para ti doume este terrón de azucre.
-¡Azucre! -gritou o cabalo, perdendo os estribos. Pero dándose conta de que dera renda solta a súa golosía, agregou: Perdoa, María, que se me escapara o relincho, pero é que o azucre faime perder a cabeza.
-A cabeza e os dentes; que lles teño oído dicir os humanos que o azucre non é bo para os dentes –aclaroulle María.
-Se eu non teño nin un dente, María. ¿Qué falas ti?
-Bueno, en algo nos parecemos -comentou María e botou unha risiña.
-Disque que á túa raza non lles nacen dentes, pero eu tiña bos dentes, e non os perdín por comer azucre, que os perdín por comer palla. Esa si que é dura, María.
-¡Tamén a quén se lle ocorre comer palla, Cuco! A palla é para facer a cama, non para comela.
-É moi rica, María. Comes e comes e nunca te ves farto. É moi boa para pasar o tempo. Dígoche que unha vez que a probas, no hai quen che saque os dentes dela –asegurou o cabalo.
María dou en rir que se partía, e o cabalo a miraba sen entender porque se ría. E María, cando puído falar, díxolle a Cuco:
-¡Non podes quitar os dentes dela, Cuco! Así foi como os deixaches nela.
-Non me dixeches como está meu amo, María –dixo Cuco, coma aquel que quere cambiar de conversación. ¿Pareceuche vello ou novo?
-Máis ven novo. Pero os humanos enganan moito. Como non teñen plumas ni pelo, non é fácil saber cando son vellos –aclarou María.

Despois que falaron de esas, e moitas outras cousas, díxolle María a Cuco, así coma de casualidade:
-Mañá irei, sen falta, a ver a Pedro. Xa non sei que me impediu non ir hoxe. Ti e os teus recados, supoño. Por atender os demais eu sempre deixo os meus asuntos para mañá.
-¿E logo que che roubou ese ladroncello, María? –preguntoulle o cabalo.
-¡Cuco! Morde a túa lingua, antes de falar así dos demais, que Pedro é un raposo con unha boa familia. Ten unha muller facendiña, e boa moza por certo, amais dous fillos ben criados. E non poden ser malos os padres que miran ben polos seus fillos.
-¿Qué miran polos seus fillos, dis? Ensinándolles a roubar...
-Cuco, no che permito que fales así do meu amigo -lle regañou María.
-Perdoa, María. Ti aínda non me dixeras que Pedro era é teu amigo. Eu comerei as miñas palabras.
-Bueno, daquela agora ireime -dixo María coma dando o pequeno argumento por terminado.
-¿Qué apuro tes, María? Total hoxe non vas facer máis nada – díxolle o cabalo, desexando que María se quedara un pouco máis con el.
-Vou a prepara a cea e meterme na cama –contestoulle María.
-Daquela, cando mañá vaias a ver a Pedro, fai unha escapadiña por aquí, María. Xa ves que non teño a ninguén con quen falar, se non é contigo. E estes días non sei o que me pasa, pero síntome máis triste que nunca.
-¡Ti e a túa tristeza! -exclamou María, e díxolle: Pasarei se podo. Porque non sei como é, pero a min váiseme o tempo voando.

A NOITE DOS MATOS

Cuco e María despedíronse, e Cuco quedou moi triste. A tristeza se apoderaba do cabalo, especialmente cando se acercaba a noite. Era a esa hora cando máis se lle acordaba o curral, co seu amigo Labrador ladrando, os porcos gruñindo, os bois e vacas muxindo, e as ovellas meando; cantando os galos, e as galiñas cacarexando. E a voz do seu amo, algunhas veces gritando, pero as máis delas aloumiñando a todos con palabras doces, que cada cal interpretaba a súa maneira. Acostumado a ese traxínar, temía Cuco a soidade dos matos, á caída da noite; esa soidade que se cerra en torno as árbores e a espesura, cando a noite chegaba arrastrándose polas corredoiras fondas, cubrindo co seu manto negro toda a cor da campiña. Ese era o momento que Cuco máis detestaba. Pois é nese xusto momento cando o silencio dos matos é total. Porque é cando un turno da vida se retira a descansar, antes que o outro se poña a traballar. É esa hora do anoitecer un momento que non pertence a ninguén, como se fora o instante en que a natureza lle da corda ós reloxos. Porque un pouquiño máis tarde, cando a noite pecha de todo, o segundo turno da vida comeza o seu traballo. Daquela cantan os grilos nas terra aradas, e cantan as ras nos prados; as curuxas e os mouchos alulúan, e os roedores fan soar as follas secas espalladas polo chan. Todo elo demostrando que a noite tamén ten os seus fillos e que os coida con celo, agochándoos, co seu manto escuro, dos perigos do día, para o que eles non terían defensa. Pero Cuco, a pesar de haber meditado sobre a vida nocturna, nunca chegou a comprender os misterios da noite, e sempre tivo recelo da escuridade. Cousa moi natural, porque Cuco había vivido sempre cos humanos e, polo tanto, había adquirido os mesmos temores e costumes. A vida se lle había ido en correr e, coma os humanos, non lle había sobrado tempo para observar as cousas pequenas que quedaban no seu camiño. Eso todo me explicou a avoa. Pola miña parte, pensando naquel medo do cabalo, e sen entender moi ben o discurso da avoa, díxenlle:
-E que calquera non ten medo por eses matos de noite ¿eh, avoa? E o cabalo xusto se lle ocorreu facer a súa vivenda onde hai máis medo. Porque seguro que ese sitio do pazo está cheíño de pantasmas ¿verdade que si?
-¡Qué ben dito está eso, Mano! -exclamou a avoa. Porque che digo que se alguén quere ver pantasmas, que vaia a ese sitio de noite, que terá onde escoller.
***
A SOCIEDADE DE MARÍA E DE PEDRO

-E volvendo o conto, avoa. ¿Por qué María e o raposo eran tan amigos? Porque unha pega e un raposo, non vexo eu como poden facer migallas. Pensando que os raposos comen galiñas, e se comen galiñas tamén comen as urracas... se poden pillalas.
-Pensando desa maneira ti tes razón, Mano. Pero entre os animais, aveces se forman sociedades de conveniencia, como pasa cos humanos. María había feito un pacto con Pedro que, nun principio, parecía conveniente para os dos. O que pasa na vida é que non sempre sabemos elixir os nosos socios, e logo veñen as consecuencias.
-¿E qué negocio era o de María co raposo, avoa?
-Como María anda polas árbores, pode ver mellor os perigos que andan polo chan, coma por exemplo os cazadores, que ese é o perigo que os raposos máis temen. E o negocio era que, se María vía un cazador, avisaría o raposo. Pola súa parte, como Pedro ve de noite coma de día, comprometeuse a coidarlle das uvas a María.
-¡Das uvas! ¿De qué uvas fala, avoa?
-¡Cómo! ¿Non che contei que María ten unha viña que lla deixou seu amigo antes de marcharse a guerra?
-Non, avoa. Vostede non me contou nada desa viña.
-Pensei que xa cho contara. Pero se non cho contei, nese estamos.
-Pero, avoa, eu non entendo ese trato. ¿Cómo un home lle vai a deixar unha viña a una urraca? ¡A quén se lle ocorre tal cousa!
-Mira, Mano, xa che dixen que se lle queres buscar os tres pes o gato, vasllos atopar. Pero se queres que che conte a historia, déixame o meu aire. Ti escoita e cala.
Despois dese regañadentes a avoa continuou coa historia:
Aquel día María levantouse tarde, porque a noite anterior, despois de deixar a Cuco, había preparado unhas tortas de maínzo para a cea e habíanlle caído pesadas, e durmiu mal, por culpa dos pesadelos que a espertaban constantemente. Pero a cerca da mañá quedouse durmida, como sucede neses casos. Así que, cando se espertou, a mañá ía alta, cousa que lle dou moita rabia. Porque ela cría no refrán ese que di: O que tarde se levanta, todo o día trota. A mañá estaba tormentosa, e as nubes, anque eran poucas, eran grandes e grises, e andaban baixas. Por momentos algunha daquelas nubes tapaba o sol, e daquela o campo cambiaba de color e parecía que as plantas, e as árbores, respiraban con alegría aquela frescura. Pero logo, cando as nubes pasaban, outra vez o sol chamuscaba. María acercouse as ruínas do pazo, pero non atopou a Cuco na casa. Dou unhas voltas por as lombas e dou con el, que estaba coma soñando, a sombra dun árbore. María tivo que espertalo dos seus soños, baixándose na súa cabeza e dándolle un picotazo nunha orella. Cuco pillou un brinco e botou un relincho tan espantoso que María colleu medo. Despois do sobresalto, María botou unha carcaxada e dixo:
-¡Pero, Cuco! Á túa idade asustándote desa maneira, coma un cabaliño pequeno.
-¡Ai, María! Por Deus cho pido, non me deas eses sustos nunca máis, que me vas a matar.
-¿Qué te fai coller eses sobresaltos por o día e por o sol? -preguntoulle María, vindo abanear de medo o cabalo.
-¡Cala! Que non cerrei ollo en toda a noite.
-Pois daquela xa somos dous os que non cerramos ollo. Que por
entreterme contigo onte, ceei tarde e tiven uns pesadelos do máis desagradables.
-Eu non tiven pesadelos, María. Pero esta noite andaron por aquí un tropel de humanos facendo roído...
-¡Un tropel de humanos! Eses son pesadelos, Cuco. De noite non andan humanos polos matos.
-Non eran pesadelos, María, non. Eu sei moi ben cando son pesadelos. Eran humanos. Pero humanos máis raros nunca os vin na miña vida. Pasaban a través das paredes e das árbores. Matábanse uns os outros e volvían a revivir. Eu pasei a noite escapando dun sitio a outro.
-Seguro que eran pantasmas. ¿Verdade que si, avoa? –preguntei eu, acordándome do que a avoa dixera, de que había moitos pantasmas nas ruínas do pazo.
-Claro que eran pantasmas, Mano. Xa che dixen que nese pazo os hai de todas as idades. Que Deus sabe os crimes que alí se cometeron, e as loitas que nese sitio se libraron. Miña avoa, que Deus a teña na gloria, contábame cousas dese pazo que poñían os cabelos de punta. Pero ese é outro conto, que se cadra un día cho contarei.
Despois a avoa explicoume que os animais non distinguen entre xente e pantasmas. Que os únicos que saben de pantasmas son as curuxas, bufos e mouchos, porque ven de noite e son aves de moita sabedoría.
Pero que, igual que pasa coa xente, uns creen en pantasmas e outros non. María non cría nin deixaba de crer. Se algunha vez había visto un pantasma, nunca o había recoñecido coma tal. Por iso pensou que o cabalo había soñado, ou se estaba volvendo tolo. Tratou, polo tanto, de sacar a Cuco daquela conversación, preguntándolle:
-¿Qué me dis desas nubes, Cuco? ¿Crees que serán de tronada?
-¡Tronada, dis! Apóstoche a que esta noite choven cans e gatos -afirmou moi seguro o cabalo.
-¿Qué te fai estar tan seguro deso, Cuco? Porque outras veces dixeches o mesmo e a choiva brillou pola súa ausencia.
-Desta volta non me engano, María. Esas nubes son de auga, que mo ven a confirmar un xoanete que teño nun pe que...
-¡Un xoanete nun pe! ¡Carrá, ca cá! -riu María. ¿Un xoanete dis? ¡Carrá, carrá cacá! Ten gracia iso, Cuco, porque os teus pes son todo un xoanete.
-Non te rías dos meus pes, María. Por favor cho pido. Si ti
andases descalza entre os croios non che faría ningunha gracia -dixo o cabalo, tomando moita ofensa por aquel remarque que maría fixo dos seus pes.
-Perdoa, Cuco. É que ti tes cada ocorrencia.
-Terías que ver os meus pes cando tiña zapatos de ferro. Ata facía lume con eles nas pedras. Pero mos quitaron. ¡Malditos humanos! -xurou o cabalo, e o tempo dou en choriquear coma un crío.
María, que nunca houbera esperado aquela reacción do cabalo, sentiuse avergoñada, ante tan embarazosa situación. Pero non menos avergoñado se sentiu o cabalo que, tan axiña como se dou conta que había dado renda solta os seus sentimentos, de contado lle botou cabestro o relincho e, secándose as bágoas con uns fieitos, díxolle a María:
-Perdóame, María, que me deixara levar por as emociones. ¡E que me da tanta vergoña andar descalzo!
-Sorpréndeme, Cuco, que a túa idade se che suba así o aparello a barriga, só polo que se di un quítame alá esas pallas -lle retrucou María.
-Si, tes razón, María. ¡Qué parvo que son!
María, ante as desculpas do cabalo, sentiuse corta de palabras, e o no saber que dicir, dispúxose a marchar a visitar a Pedro. E cuco, que lle encantaba a conversación de María, porque era a única amizade que lle ía quedando neste mundo, tratou de detela un tempiño máis, dicíndolle:
-Pero María, ti andas sempre voando, coma se mañá non fose outro día.
-Mañá será outro día, Cuco. Pero o refrán di “non esperes para mañá o que poidas facer hoxe”. Ademais, á única hora que podo pillar a Pedro na casa é a medio día, que el sempre dorme a sesta. Despois non hai quen lle vexa o pelo.

Volveulle o cabalo a dicir a María, que mal socio había elixido, e María, un pouco enfadada non quixo tomar consello. Porque ninguén fai caso ós consellos cando máis falta fan. Polo que María volveulle a recordar o cabalo que non é malo o pai que mira por os seus fillos. E Pedro, segundo María, era un modelo de padre. Así que María marchou refunfuñando, comentando consigo mesma, que neste mundo ata un non pode elixir os amigos que lle peten. Por a súa parte Cuco tamén quedou falando solo, dicindo que xa un día María lle daría a razón.
-Avoa ¿cómo sabe vostede tanto o dediño todas esas cousas que me conta do cabalo e de María? –se me ocorreu preguntar, porque, a medida que a avoa me contaba a historia, a miña cabeza comezaba a facerse preguntas.
-Seinas porque María mas contou. ¿Ou con quén pensas que eu pasei o tempo mentres que ti te divertías con todos eses demos de homes que destruíron a Roca do Pastor e o bosque de carballos e castaños? Pois si, o pasei con María, e foi cando me contou todos os contratempos que lle pasaron –tanto da súa vida como a das súas amizades. Contoume tantas cousas que da metade nin me acordo. Pero, como xa che teño dito, unha historia non deixa de ser historia anque se esquezan moitos detalles, que total serían detalles que non adiantarían o conto. Porque o que vale é o que sobresae. E xa verás o que me contou María dos raposos e da súa vivenda.
***

A CASA DOS RAPOSOS

A porta da casa de Pedro -continuou a avoa- era, ou aínda será, feita dun toro de castaño, un tanto podre, que o zorro de Pedro o había elixido deliberadamente así, porque a madeira, así de vella, ten moitas vantaxes. Unha delas é que ninguén sospeitaría que aquel toro medio podre se trataba dunha porta. E a outra é que a madeira nese estado é moi íllante para os roídos, especialmente de dentro para afora, que ese era o propósito de Pedro: que non se escoitara fora o que el e a súa familia conversaban dentro, e así ninguén sospeitaría de que alí vivía unha familia de raposos.
María petou varias veces naquela porta, pero como a madeira case non soaba, non recibiu resposta, e ela pensou que non había ninguén na casa.
-En mal momento viñen, que non hai ninguén na casa –dixo María. Pero cando xa ía marchar oíu a voz de Paca, a muller de Pedro que, con voz moi apagada, preguntaba quén era o que chamaba.
-Son eu, Paca, María, a socia de Pedro –contestoulle María acercándose a porta.
-¿Pódeste identificar? -preguntoulle Paca.
María arrincou unha pluma pequena do seu papo e pasoulla a Paca, que, para tal efecto, había aberto a porta a penas unha regandixa. Inspeccionou Paca a pluma e, unha vez segura da súa identidade, comprobando que había sido arrincada naquel momento, franqueou a porta, dicindo:
-Pasa, María, pasa. Perdoa que non te recoñecera, pero toda precaución é pouca nestes tempos –dixo Paca, cerrando a porta rapidamente, e agregando con un suspiro: A nosa raza é tan perseguida ultimamente.
-A vosa e a de todos. Os humanos andan polos matos a tiros como se quixeran acabar co mundo -dixo María.
Camiñaron o longo dun estreito corredor ata a sala de estar. María íase fixando en tódolos detalles da morada; pois, a pesar de ser socia de Pedro dende facía un bo tempo, aquela era a primeira vez que entraba na súa casa. Notou que Pedro había construído a vivenda dunha maneira que ninguén a puidera imaxinar mellor. Había elixido un terreo inclinado, xusto debaixo das raíces dun carballo vello, e así as raíces no só termaban do teito, que tamén lle daban unha sensación de calor e aspecto campesiño a vivenda. O longo corredor conducía a un amplo salón, que estaba ben iluminado por unha ventá que daba a un pequeno lago, que era unha especie de estanque que un labrador había construído coa intención de reservar auga para regar os prados. A ventá estaba protexida por aquel estanque e por as raíces dos arbustos que facían como de barrotes. Desde alí Pedro podía observar todo o val e informarse das noticias que lle conviñan, pero a el ninguén o podía ver. Estaba toda a sala de estar ben alfombrada con la, material que Pedro conseguía a un bo prezo; pois el sabía dunha cerca de espiños a onde as ovellas ían a rascarse, e alí deixaban a la a presas, que Pedro non tiña máis que botarlle as unllas.
-¡Qué sitio máis acolledor tes aquí, Paca! -exclamou María, non podendo conter a súa admiración por tan insólita vivenda.
-Non está mal, non, para unha humilde familia coma a nosa
-afirmou Paca, un tanto oufana por o cumprimento de María.
-¿E onde van todos, daquela? -preguntou María, o non ver a Pedro nin os fillos na casa.
-Pedro foi cos crios pola veira do río. Dixo que lles ía a dar unhas leccións, e de paso ver se pescaba unha troita para a cea.
-Boa idea tivo, que está un día mellor para estar a veira do río que noutra parte calquera -dixo María.
-¿Daquela ti queres ver a Pedro sobre algún negocio, María? –lle preguntou Paca, unha pregunta un ton cargada de sospeita, coma se lle estrañara aquela visita. Pero María, que por ser de un gran corazón non coñecía a malicia, entendeu o ton sospeitoso da pregunta de Paca, e díxolle:
-Notei que as dúas últimas noites alguén me estivo comendo as uvas. ¡É que non as deixan nin madurar! E como vosoutros andades por aí de noite, quería pedirlle a Pedro que lles botara un ollo.
-É curioso que ti o notaras tan axiña, María. Pedro xa che quería falar deso. Pois a noite pasada, como estaba unha noite tan agradable, saímos cos críos a dar unha volta. Xa non íamos a saír, que era un pouco tarde cando ceamos. Pero como os críos nos pediron, saímos a estirar as pernas. Polo camiño nos atopamos con Teixo amais a súa muller. Pedro os saudou, pero el non quixo conversación e gruñiu coma se a nosa presencia lle molestara. Acórdome que dixo o meu Pedro: "Qué bicho lle picou a es porco.” Desconfiou e foi a ver as túas uvas; e como o pensou así acertou.
-¡Porco noxento! -gritou María. Pero dándose conta que estaba en casa allea, agregou: Perdoa a miña expresión, Paca. ¿Pero quén ía a pensar nese parvo?
-¡Ah! Ese non é tan parvo como parece -comentou Paca.
-Daquela achegareime, ata o río para falar con Pedro –dixo María.
-Pero non lle digas que eu che comentei o de Teixo, María.
-Non lle direi nada da nosa conversación. Cóidate moito Paca.
-Igualmente, María, igualmente -contestoulle Paca cerrando a porta rapidamente detrás de María.

María saíu voando a toda presa, e ía comentando entre si:
-Qué boa raposa é esa Paca. Moi simpática por certo. E boa
moza. Aínda non sabe Pedro a sorte que tivo de atopar unha esposa coma esa.
Despois María foi pensando nas cousas que lle quedaban por facer aquel día. Unha vez que falara co seu socio, lle faría unha visita a Mazarico. Era Mazarico un bo carpinteiro, cousa que non se lle podía negar, pero con máis pico que palabra. María encargaralle un traballo, que consistía en apuntalar unha viga da súa vivenda que estaba torcéndose perigosamente en medio do teito. Lle encargara aquel traballo a comezos da primavera, e xa logo o verán ía fora e aínda non llo fixera. Despois acordouse María que Labrador lle prometera gardarlle un anaco de pan, si se lle presentaba a ocasión de meterlle o dente, polo que tería que pasar a velo. Así pensando, acordouse María de seu curmán Corvo, e exclamou: “¡Meu Deus! ¿Cánto tempo fai que non vexo a meu curmán Corvo? Deus queira que non estea enfermo.” En todas esas obrigacións ía María pensando, cando viu a Pedro cos críos nun prado, a veira do río.
***
A ESCOLA DOS RAPOSOS

Pedro estáballes dando unha lección os pequenos. Tratábase de como coller unha carga o ombro e correr con ela. María non quixo interromper a clase, e baixouse nu freixo a esperar a que a lección terminara. Porque anque tiña tantas cousas que facer, pensou que non lle viña mal un descansiño, gozando daquela frescura a veira do río. Pedro e os pequenos non se deron conta da presencia de María e seguiron coa clase. Duns trapos vellos e un pouco de la, Pedro amañara unha galiña. Anque estaba tan mal feita que pouco se parecía a unha galiña. Con ela ensinaba os raposiños como coller unha galiña polo pescozo e, con un golpe do fociño, botala as costas e escapar correndo. Os pequenos facían aquelo con moita arte e corrían polo prado a risas, como se a lección fose un xogo. María quedou coma parva mirando a agudeza dos raposiños, e os seus redondiños e relucentes ollos, quixo caerlle unha bágoa. Porque, naquel intre, viñéronlle a memoria os días en que ela, xa viúva, había loitado a brazo partido para criar os seus fillos, dos que había sobrevivido só un. Pero a bágoa detívose antes de caer, porque o seu fillo, chegado o seu tempo, había voado con outro amor, deixando a María sola. E María, aínda comprendendo que aquelo era lei de vida, había tomado aquel comportamento do seu fillo coma un mal agradecemento; e por eso reprimiu as bágoas naquel momento. Sen embargo murmurou, referíndose os raposiños:
-¡Qué simpáticos son!
Pedro aplaudía ós seus fillos, con visible satisfacción, vendo como progresaban co aprendizaxe. Cando notou que os críos se ían cansando, e antes de que chegaran a aburrirse con aquela lección, mandounos sentarse o seu lado para falarlles de outros asuntos, non menos importantes.
-Sentádevos aquí o meu lado -ordenoulles con firmeza, pero o mesmo tempo con cariño paternal. Poñer moita atención o que os vou a demostrar, que esto é de suma importancia. Esta é unha lección que un día vos pode salvar a vida.
-¿Qué se traerá Pedro escondido na manga agora? -preguntouse María desde o seu árbore, con feminina curiosidade, por o que Pedro lles ía a ensinar os fillos.
Os raposiños, suando e fatigados, de tanto correr na anterior lección, sentáronse a escoitar, con visible expectación, o que o pai lles ía a ensinar.
-Vamos a falar de cans -díxolles o pai.
-¡Cans! -exclamaron os raposiños, instintivamente, como se
a palabra cans lles causara grima. E antes de deixar falar a seu pai, deron renda solta a súa nova ignorancia, emprendendo un argumento entre eles, que non tiña pes nin rabo. Pedrín, o máis pequeno, era quen dicía máis burradas.
-Si me corre un can -dicía- subo a unha árbore.
O escoitar aquela barbaridade de seu irmán, Pedrallo, que era o maior, trochábase coa risa, advertindo a seu irmán que os raposos non podían subir as árbores. O pai deixounos falar e discutir, mentres se ría das parvadas que dicían os seus fillos. Entre as moitas cousas que os pequenos discutiron, saíron a relucir os dentes dos cans. Dicía o maior que os cans tiñan mellores dentes que os raposos, cousa que o máis pequeno non podía aceptar. Así que, despois dun corto, pero acalorado argumento, o pequeno Pedrín sentiuse moi ofendido por os remarques de seu irmán e, para facerlle unha demostración, de que os seus dentes eran os mellores, chantoulle unha mordedura nunha orella, a medida que lle berraba:
-Vouche a mostrar eu como son os meus dentes.
Pedrallo botou un berro agudo de dolor e, o mesmo tempo, doulle unha patada nas narices a seu irmán. Vendo o pai que os pequenos ían esgotando os seus argumentos, e os seus métodos para desfacerse dos cans, mandounos calar dunha maneira tallante.
-¡A calar! Aquí o mestre son eu –dixo- e os raposiños quedaron caladiños, que eles sabían que seu pai, anque moi comprensible, non lle gustaba repetir as cousas. “Hai cans e cans, que non son todos iguais. Hainos que corren moito e outros que corren pouco. Uns son pequenos e outros grandes. Hainos listos e hainos parvos. Pero hainos que teñen todo: son grandes, son listos, corren moito e teñen moi bo olfacto. Destes últimos é dos que temos que preocuparnos; porque eses os encontran se vos agochades, e vos pillan se escapades. ¿Daquela cómo podería un raposo, evitar un encontro con esa crase de cans tan especiais?”
-Eu nunca irei lonxe da casa -dixo Pedrín, visiblemente reocupado.
-E eu tampouco -dixo Pedrallo, secundando o seu irmán.
-Moi ben -lles dixo o pai. Eso é o que tedes que facer mentres sodes pequenos. Non afastarse nunca da casa nin confiar en estraños. Recordade que para vosoutros, mentres non tedes entendemento dos cans, un can pódevos parecer un raposo. E direivos que hai algúns cans de mala raza, sen principios nin moral, que aínda son más perigosos que eses listos que vos mencionei. Porque eses poden pretender que son raposos, e poden convencer a un pequeno de que é un amigo e, xogando con un pequeno, pódeno levar ata lonxe da casa e despois o matan. Así que recordar esto sempre: non afastarse da casa e non confiar en estraños.
Os raposiños prometéronlle a seu pai que nunca se afastarían da casa, e que non confiarían en estraños. Pedro continuou coa lección.
-Eso está moi ben por o momento –díxolles o pai- pero un día teredes que ir a lonxe para buscar as vosas vidas, porque eu non estarei o voso lado para protexervos e darvos consellos. Daquela teredes que defendervos por vosoutros mesmos.
-¡Qué padre tan bo é ese Pedro! E aínda hai quen critica a vida de ese raposo –dicía María na cima da árbore, escoitando a conversación de Pedro cos fillos.

Os raposiños, despois daquela lección de cans que lles dou seu pai, quedaron curtos de palabras e un tanto preocupados. Seu pai os deixo pensar un pouco, que el sabía que unha chisca de medo, e preocupación, aveces fai que un consello entre na cabeza, e por ende, recordar mellor a lección. Pero non era Pedro un mestre deses que crían no dito ese de que a letra con sangre entra. Polo tanto, pasado uns instantes de meditación, díxolles os pequenos:
-Todas esas calidades da raza perruna, non se poden comparar coa astucia da nosa raza zorruna. A razón é que os cans foron domesticados polos humanos. E os humanos adaptáronos a súas necesidades e caprichos, pensando que así os cans son mellores e máis listos; pero o único que conseguiron foi separalos da natureza. Así os cans, anque aprenderon algunhas astucias dos humanos, perderon a maioría dos instintos naturais, que a natureza lles había dado. Nosoutros, en cambio, a forza de correr perigos e de trotar para buscar a vida, fomos agudizando os instintos, que os cans perderon, por darlles todo feito. Eu, meus filliños, vos ensinarei todas esas astucias da nosa raza, pouco a pouco -que son moitas cousas para aprender nun día- e con eses coñecementos, viviredes moitos anos.
-Cóntanos hoxe algunhas desas astucias, papá, por se de un
momento a outro temos que escapar deses cans que nos dis -rogáronlle os raposiños a seu pai.
-Por o momento, a maior precaución, como xa vos dixen, será non afastarse da casa e desconfiar de estraños. Pero aparte deso direivos algo sinxelo, para cando xa sexades un pouco maiores e, sen darvos conta, vos aloxedes mais do debido. Se un can vos perséguese, se vedes ovellas, métevos o medio do rabaño. A razón é que, collendo o olor das ovellas, o can que vos persiga se verá en dificultades para seguir o voso rastro. Si non houbese ovellas a vista, empoádevos en calquera merda que atopedes, xa sexa merda de ovella, de vaca ou de cabalo. Así, ulindo a merda, tampouco o can poderá seguir o voso rastro.
-Ese Pedro as sabe todas -dixo María, escoitando desde a árbore onde estaba descansando.
-Pero se chegamos sucios a casa, madre nos regaña -dixo o pequeno Pedrín.
-Non vos preocupedes por eso que, máis vale sucio que perder o pelexo -díxolles o pai-. Que de eso se trata, fillos: por riba de todo salvar o pelexo. Sabendo eses e outros trucos, que eu vos irei ensinando, non teredes maiores problema cos cans.

Con aquela conversación dos raposos, e co rumor do río e o balancear das pólas movidas por a brisa, María foise quedando durmida coma un neno arrolado no berce. Mentres Pedro, deixando a a un lado a lección dos cans, pasou a falar sobre os seres humanos. Os raposiños, o mesmo que fixeran coa lección dos cans, tamén emprenderon un disparatado argumento sobre os seres humanos. Que eran moi torpes -dicía o pequecho pedrín-, que tiñan catro patas, pero que se facían os graciosos camiñando só en dúas. Pedrallo, o maior, corrixiu a seu irmán, dicíndolle que andaban en dúas patas por que eran demasiado altos e que por eso non chegaban coa boca o chan, e por iso tiñan que usar as patas dianteiras para comer. Deixounos seu pai falar ata que se cansaron, e logo lles explicou que os seres humanos eran máis listos e máis perigosos que o mesmo demo, e que o mesmo demo se parecían algúns deses estraños animais, pois cuspían lume e podían matar a moita distancia. Quedaron os pequenos raposos perplexos e asustados, dun animal que eles consideraban moi torpe. Daquela explicoulles o pai, que os humanos que cuspían lume era fáciles de distinguir, porque producían un forte olor, coma a pelexo chamuscado. E lles explicou que era necesario familiarizarse con aquel olor e, o olfactealo, largarse a toda presa, pero nunca por campo aberto, nin en camiño recto. Se houbese árbores, deixar sempre que unha árbore cubra as costas. Desaparecer por barrancos ou camiños fondos, evitando sempre os claros -terminou Pedro aconsellándolles os seus fillos.
Despois dos homes, Pedro faloulles das pulgas. María, que estaba adormecida, espertou rañándose, como se, entre sonos houbese escoitado falar das pulgas. Os raposiños xa comezaron a rañarse, coma se lles picara todo o corpo. Ata Pedro tivo que rañar as costelas, contaxiado pola conversación dos seus fillos, que outra vez expoñían, un o outro, a mellor forma de matar as pulgas. Un dicía de empoarse sobre unha lousa e esmagalas. O outro as mataba a mordeduras. Pero ambos estaba de acordo en que as pulgas no eran necesarias, e se preguntaban para qué servían, se non era para picar. Daquela o pai explicoulles:
-Ter moitas pulgas é indesexable, que nos chupan o sangue; pero unha que outra pulga pode ser conveniente para un raposo. Evitan que o noso sono sexa tan profundo que poida ser perigoso. Pois nosoutros, os raposos, mal que nos pese, debemos durmir un sono lixeiro, sempre alertes o perigo. As pulgas xa me teñen salvado a min a vida un par de veces, eso penso eu; pois, espertando coas súas mordeduras, atopeime cos cazadores cerca, que se non fora polas pulgas houbéranme collido durmido.

Despois daquela explicación, Pedro mostroulle os fillos como desfacerse do exceso de pulgas. Colleu a galiña de trapo cos dentes e, ante unha grande expectación dos seus fillos, foi metendo o rabo no río, e así se foi introducindo na auga o ceacú ata que só a galiña de trapo quedaba na superficie. Daquela Pedro saíu do río deixando a galiña de trapo flotando, onde quedaron as pulgas. Aquelo fúxolles moita gracia os raposiños, que se rían das asustadas pulgas, que quedaran rodeadas pola auga. Despois os raposiños ensaiaron o truco eles mesmos, e riron moito.
A última lección, da que Pedro lles falou, foi de cómo baixar das árbores as galiñas. Pois Pedro sabía, por experiencia, que cando as galiñas ven o raposo, voan as árbores, ou os tellados, con certa facilidade. O falar de galiñas, Pedín, pasándose a lingua polo fociño, preguntoulle o pai:
-¿Non podemos comer galiña para a cea, papá, en vez de troita?
-As galiñas escasean estes días, que os humanos as coidan moito e as encerran en sitios moi seguros. Teremos que conformarnos con troita para hoxe. Pero, precisamente porque as galiñas escasean, esta lección é máis importante, porque cada vez nos será máis difícil meterlle o dente a un deses manxares -lles explicou Pedro a seus fillos.
-Pero alí xunto a nosa casa sempre andan galiñas soltas, padre. ¿Por qué non comemos unha para a cea? –preguntou Pedrallo, o maior dos raposiños.
-Nunca, nunca, se vos ocorra molestar a unha desas galiñas -lles advertiu Pedro a seus fillos, de forma tallante-. Esas galiñas son do noso veciño; a nosa casa está nas súas terras. E el non nos molesta a nos, e nos respectaremos a súa facenda. Recordar que é costume da nosa raza de non roubar ós veciños. Un raposo nunca pillará unha galiña onde ten a súa vivenda.

María estaba poñéndose impaciente no seu árbore, porque a clase dos raposos estaba durando máis do que ela esperaba. Pero parecíalle inoportuno, e de malos modos, interromper o que para os raposiños era de suma importancia. Decidiu, polo tanto, marchar e volver outro día para falar con Pedro. Xa ía a emprender o voo, cando unhas palabras de Pedro lle chamaron a atención, e daquela detívose un intre máis.
-Vedes un curral cheo de galiñas -dicíalles naquel momento Pedro os seus fillos- e cando xa pensades que tedes unha nos dentes, un miserable paxaro, corvo ou pega, dan a alarma e as galiñas voan os tellados ou as árbores. ¿Qué facer, daquela?

Foi, precisamente, aquela mención que Pedro fixo de corvos e pegas, o que detivo a María, coa curiosidade de saber se Pedro, sendo seu socio, se ía a embarcar nunha crítica das pegas. Os raposiños, pola súa parte, comezaron a inventar fórmulas para facer baixar as galiñas dos tellados e das árbores, cada cal máis disparatada, ata tal punto que a María lle dou a risa. Pedro marcou un círculo no chan, mesmo debaixo da árbore onde María estaba descansando e ordenou ós seus fillos correr detrás del, dando voltas arredor da árbore, coma se quixeran pillar o rabo. María, que nun principio non puído comprender para que Pedro lles mandaba facer aquel xogo os fillos, quedou mirando fixamente como os tres raposos daban voltas correndo arredor da árbore. Pero, de tanto mirar para os raposos dando voltas, María mareouse e caeu da árbore, rodando de rama en rama ata que chegou o chan.
-Meu Deus -gritou María o pegar no chan- así é como Pedro baixa as galiñas das árbores.

Os raposiños quedaron coa boca aberta o oír aquel roído das pólas e vendo alí a unha pega caída coma do ceo.
-¡Pero se é a miña amiga, e socia, María! -exclamou Pedro.
-Si, son eu, que case me mato por mirar para as túas ocorrencias -lle regañou María, o tempo que se compoñía as plumas.
-¿Fai moito tempo que estás aí, daquela? -preguntoulle Pedro.
-Demasiado tempo. Non quería interromper a clase -lle dixo María.
-Esta é a tía María, da que tanto vos falei -díxolles Pedro os fillos.
-Hola, tía María! -saudaron os raposiños dunha maneira moi cariñosa.
-¡Hola, filliños! -contestoulles María.
-¿Podemos brincar agora, papá? –preguntaron.
-Agora si. Pero non saiades dos meus ollos –avisoulles o pai.

Os raposiños botáronse a correr polo prado abaixo, mordéndose o rabo un o outro, saltando, empoándose e gritando. María os quedou mirando con nostalxia, e murmurou:
-¡Qué saudables se ven!
-Son uns diabiños -díxolle Pedro.
-De tal pao tal acha -contestoulle María.
-¿Qué te trae por estes lados, María? -preguntoulle Pedro.
-Veño da túa casa -que tes unha casa ben bonita por certo- e
a túa compañeira Paca, díxome que te atoparía pola veira do río.
-¿Qué problemas tes, daquela? -volveu a preguntar Pedro.
-Queríache pedir que lles botes un ollo as miñas uvas, cando andes de noite por aqueles lugares, porque alguén mas anda comendo.¡Nin sequera as deixan madurar!
-Non te preocupes, María, que eu lles votarei un ollo -lle asegurou Pedro.
-Gracias, socio. E agora ireime, que me entretiven máis do que pensaba, e aínda me quedan moitas cousas por facer; e os días van a menos -comentou María emprendendo o voo.
-Adeus, María. Cóidate -díxolle Pedro, despedíndose.
***

OS CONSELLOS DO BURRO

María achegouse a facerlle unha visita a Labrador. Atopouno nunha leira, descansando deitado a sombra dun carro. María pousouse no carro sen facer roído algún, por aquelo de que se di: "Deixar que os cans durman." Alí cerca, o patrón de Cuco e de Labrador, estaba arando con un boi e con un burro. María quedou perplexa mirando aquela combinación; pois María, que había vivido cos humanos unha chea de anos, coñecía as súas costumes, e sabía que os labradores non poñía burros mesturados con bois para facer aqueles traballos. E fíxolle tanta gracia a pouca arte que o burro lle daba o traballo que lle escapou unha risiña.
-¡Hola, María! –saudouna o tempo Labrador.
-¡Ai perdoa, Labrador! -exclamou María-. Esperteite coa miña risa.
-Non foi a túa risa, María. Oínte chegar -díxolle Labrador.
-Pois pensei que estabas durmido.
-Estaba durmido. Pero eu oio todo, durmido ou esperto, e o que non oio o ulo -explicoulle Labrador.
-Boa desgracia tes, daquela –díxolle María- e seguido preguntoulle: ¿Qué pasa aquí? Eu nunca había visto a un burro arando a par dun boi.
-Se cho conto non o queres crer, María -díxolle Labrador, rido.
-¡Conta conta! -pediulle María, sen aguantar a curiosidade.
-Ven para debaixo do carro, María, que fai calor aí onde estás, e séntate cómoda aquí o meu lado, que te vas a rir -díxolle Labrador.
Así o fixo María, e sentouse comodamente nunha saca, na que tamén Labrador estaba deitado, disposta a escoitar, por qué un burro araba a par dun boi.

A este punto a avoa fixo unha pausa e díxome:
-Esta historia, do burro arando, gustaríame contarcha noutro momento, porque é unha historia un pouco longa, se cha contara tal cal como Labrador lla contou a María, e María ma contou a min, pero se a deixo desviaríame demasiado do conto, que é o que máis importa. Así que só che contarei a parte que ten que ver co fin desta historia de María e do cabalo.
A avoa continuou, pero dunha maneira coma se fora o can quen
falaba. O burro levaba unha vida estupenda, sen dar golpe, e ríase dos bois porque eles eran os que tiñan que traballar coma burros. E por facerse o listo, ensinoulles un truco os bois, que era como facerse os enfermos. Porque os bois non sabía o que era estar enfermos. Pero antes de ensinarlles ese truquiño, noite tras noite os había apestado con bromas pesadas, chamándolles cabezotas, “e a onde irás boi que non ares, o matadoiro.” Bueno, eses era os insultos, ou bromas das menos ofensivas, que que aínda lles dicía outras cousas, que no se poden nin dicir. Como serían as ofensas, que unha noite os bois botáronse a chorar. E eran tan triste o seu choro que ata o burro sentiu pena por eles, e daquela foi cando decidiu axudalos.
Despois de explicarlles como facerse os enfermos, e vindo que para os bois aquelo era moi difícil, el fúxolles unha demostración.
-É moi fácil, xa veredes –díxolles o burro-. Afrouxades as pernas, coma se un non as sentira, e xa se cae o chan. Hai que facelo con naturalidade. Despois vos empoades dando reviravoltas no chan e botando herba pola boca coma vomitando. Así, mirade ¡buuaaaggg! –dixo o burro deixándose caer o chan e facendo coma se vomitara herba.
Un dos bois, quixo facer coma o burro, e afrouxou as patas, con tal torpeza, que caeu sobre o estómago, de tal guisa e con tanto peso que toda a herba que ceara saíulle pola boca como un tiro. Ó mesmo tempo botou un muxido de dolor e quedou empoándose de aquí para alí e tusindo e atragoándose coa vomitada de herba. O burro tamén se empoaba coa risa. E díxolles que así era como tiñan que facer. O día seguinte, cando o seu dono sacou os bois o curral e lles estaba a poñer o xugo o pescozo, o boi que practicara o truco, deixouse caer no curral, vomitando herba e retorcéndose escandalosamente no chan. O patrón, alarmado, axudouno a levantarse e miroulle a boca. Despois o home emprendeu un argumento coa súa muller, dicíndolle:
-Este animal ten cólicos de barriga, de comer herba quente, que llo noto eu na lingua. Xa che dixen que espallaras ben a herba polo zaguán antes de botala ás comedeiras.
-Pois deixa que descanse esta mañá e xa se poñerá ben -díxolle a muller.
-¿E cómo aro as terra? O traballo hai que facelo.
-Pon o burro a arar, que está ben folgado.
O home doulle unha palmada de cariño no lombo o boi e mandouno para a corte. E agora tódolos días, cando un cando outro, os bois fanse os enfermos e o burro terá que arar ata que o noso amo descubra o truco –terminou dicindo Labrador.

Con a conversación, o tempo había pasado rapidamente, e o patrón de Labrador íase acercando máis e máis a veira da leira, que era onde estaban deitados Labrador e María. O burro, por pola proximidade, o por aquelo que se di “que o que ten rabo de palla sempre pensa que lle arde” deuse conta que Labrador e María se estaban rindo del, e doulle moita rabia, e daquela botoulles un rebuzno como remendándolles.

Despois que Labrador terminou a historia do burro, preguntoulle a María o motivo da súa visita, e ela comentoulle o das uvas, e da súa sociedade co raposo. Labrador non podía dar crédito a tan disparatada sociedade, e se ría a mandíbula batente, especialmente cando María mencionou aquelo de que Pedro lles botaría un ollo as uvas.
-¡Un ollo! E un dente tamén -dixo Labrador, e seguiu rindo, coma se se rira do seu chiste.
Pero María sentiuse unha chispiña ofendida, que ela non lle vía a gracia a tanta risa.
-Pero María -agregou Labrador ¿cómo podes ser tan inocente a túa idade?
-¿Estasme tratando de dicir que o que me come as uvas é o meu socio?
-¿Quén vai a ser senón, María? ¡Vaia socios que te buscas ti! Con eses amigos xa miguen precisa inimigos -díxolle Labrador.
-Pois a muller de Pedro díxome que era Teixo -díxolle María, xa non moi segura de que Teixo fose o ladrón.
-¿Iso díxoche? É ben certo o refrán que di, que se pilla antes a un mentireiro que a un coxo. Teixo é baixo, e torpe, para saltar e alcanzar as uvas. Se foran mazás, ou chícharos, si que diría que podía ser el o culpable, pero non no caso das uvas.
_¿E cómo sabes ti que Pedro é tan informal? Porque a mín non me gusta levantar calumnias contra ninguén -dixo María.
-Se queres desenganarte, esta noite, cando lle quiten a cadea a meu curmán Alsaciano, vamos os dous a vixiar as túas uvas, e asegúroche que collemos a ese Pedro cos dentes na masa.
-¿E logo por qué está preso teu curmán Alsaciano –preguntou maría.
-Estaba unha muller rifando coa súa dona, e foi el e lle meteu os dentes no cu. Por eso saíulle cadea perpetua; pero só de día. De noite danlle a liberdade.
-¿E por defender a súa ama déronlle cadea perpetua?
-Xa ves...
-Así fai o demo a quen o sirve -comentou María.
-Xa ves como anda a xustiza dos humanos. Pero non me da pena ningunha, que está mellor que min. Dorme todo o día e de noite pasea. Xa quixera eu estar tan ben coma el. Pero eu teño que durmir cos ollos abertos coma as lebres. De día e de noite teño que coidar das galiñas, das ovellas, dos cochos e dos críos humanos.
María, como era dun corazón tan mol, encargoulle a Labrador que se collían a Pedro nas uvas, non lles fixeran dano os fillos, que eran uns pequenos encantadores. Labrador prometeulle que só lle darían a Pedro unhas dentadas no rabo, suficiente para que collera a mensaxe. Despois Labrador desculpouse con María por non terlle gardado algún pan, como ela pensaba que tería.
-Non tiven ocasión de botarlle o dente, nin a unha frangulla -dixo Labrador.
Así que María, o marcharse, colleu unha espiga de maínzo, dun dos varios medeiros que estaba amontoados pola veira do camiño. Non se decatou de que o patrón de labrador a estaba mirando, este
berroulle:
-¡Ei, urraca ladroa!
Labrador quedou mirando a María, con un sorriso e con certa
cobiza de vela voar. Logo, como se quixera morder o seu propio rabo, dou unhas tres voltas, deixándose caer envolto en si mesmo coma unha madeixa, e dixo: “A durmir, que esta noite hai que velar”.
María, por a súa parte, ía falando consigo mesma, dicindo: “Se serán miserables eses humanos. Teñen montóns de espigas e poñen o grito no ceo se unha pobre e vella urraca lles colle unha.” E despois, coma se por unha misteriosa telepatía houbesen chegado ata ela os pensamento de Labrador, comentou: “Pois si que ten razón Labrador: ¡É bonito poder voar!” Daquela decidiu dar unhas voltas para ver as hortas dos humanos, coas súas árbores froiteiros; as leiras, unhas labradas e outras con colleitas; os prados verdes, moi ben coidados e regados por pequenos regachos de auga limpiña. Todo tan bonito e organizado. Tamén reparou nos numerosos animais domésticos que andaban arredor das vivendas e, vendo todo aquelo, comentou:
-Pois non teñen que ser tan malos eses humanos se saben facer tantas cousas e teñen tantos animais coma seus amigos.
Aqueles pensamentos fixéronlle recordar o seu amigo Cuco que, aínda enfadándose co seu amo, só o facía de remordemento, pero que no fondo seguía namorado do seu patrón. Tamén pensou María no seu amigo, o humano que lle salvara a vida, e do que estivera moi namorada, como se os dous fosen da mesma raza. Un amor que durou ata que o neno se fixo home e o levaron para a guerra, e nunca máis volveu. E tal vez por aquel pensamento da guerra viu María a outra cara dos humanos, porque lle veu a memoria o martirio que había sufrido o seu marido, a mans duns pequenos humanos. Así, como se un pensamento malo anulara outro bo, quedou María tan confusa coma sempre. Porque, a pesar de haber vivido cos humanos por moito tempo, nunca había chegado a descifrar a súa natureza. Con aqueles pensamentos, María sentiuse invadida por unha estraña nostalxia. Viu, polo tanto, como as hortas ían baleirándose de froitas, e como os humanos se apresuraban a recoller as súas colleitas; e aquelo era sinal de que se acercaba o outono, e con el acabábase a abundancia dos campos. Unha lúa máis e todo habería terminado, pensou María.

Nese momento eu interrompín a avoa, e díxenlle:
-A min pásame o mesmo, avoa. Cando vexo que a froita vaise acabando nas hortas sinto unha cousa aquí no peito que me pesa, pero que non sei o que é.
-Pois eso mesmo sentiu María -dixo a avoa. Sentiu algo tan pesado no peito coma unha pedra que parecía impedirlle voar. Pero María tiña máis razóns que ti, para pensar así. Porque María vai vella, e sempre pensa se chegará a ver outro verán.
-DAquela esa María parecese a vostede, ¿eh avoa? ¿Non dicía cando estivo enferma, que o mellor non chegaba a outro verano? – recordeille eu ado que me dixera nunha ocasión.
-E que ti es moi novo, Mano, e o tempo sóbrache. ¿Cómo vas a entender, daquela, a felicidade de chegar a outra primavera? Ti aínda non te das conta do bonito que é ver no inverno un lume arder, sentirse un mesmo como unha lápara que se consume e se apaga. Pero logo o chegar o verán ver a vida renacer. María sentiu, nunha medida maior ou menor, esas cosas que sentimos os vellos. Pero non era María, con todo iso, tan pesimista coma para deixarse levar pola tristeza. Así que, sacudindo a cabeza, dixo: “¿Pero qué estou pensando eu? ¿Para qué me poño triste? ¡Nin qué fora parva! Espigas sempre deixan os humanos polas leiras. Agora chegan as uvas e as castañas e as noces. ¡Bendita terra esta! -terminou dicindo.
***

OS CANS E O RAPOSO

O caer da noite Labrador acercouse a casa onde vivía seu curmán Alsaciano. Porque, como xa queda dito, Alsaciano de día estaba condenado a cadea perpetua. Labrador esperouno na horta a carón dunha pereira, que era a onde Alsaciano ía facer as súas necesidades, tan axiña o ceibaban. Tivo Labrador que esperar máis do que desexaba, como é o caso do que espera. La razón daquela tardanza foi que aquela, xusto porque Labrador o esperaba con ansiedade, ceibaron a Alsaciano máis tarde do habituado. E tantas ganas tiña o pobre can de mexar que o chegar a horta...
-¡Pero, avoa! ¿Vostede para contar unha historia, ten que contar pelos e rabos? –interrompín eu, coma se aquelo de que o can tivese ganas de mear fose importante.
-Mano, se a ti te tivesen atado os pes da cama todo o día, sen deixarte ir a mexar, xa verías que o que che digo ten moita importancia. Pois para un can, o palleiro é a súa cama, e sendo animais de maneiras e correctos, non o fan na cama, a menos que non teñan outra elección. Algunha xente esquecer esas cousas e fai que os animais sufran sen necesidade. Por iso che dicía que Alsaciano, tan axiña o ceibaron, foi correndo a detrás da pereira, e como non sospeitaba que seu curmán Labrador estaba na horta, comezou a botar xemidos de satisfacción: “¡Uau, Uau! ¡Qué alivio, qué gusto!” E Labrador non puído aguantar a risa por aqueles xemidos esaxerados de seu curmán.
-¿Es ti, curmán? -preguntou daquela Alsaciano.
-Ni que non houberas mexado en toda túa vida -díxolle Labrador, aínda rindo.
-Cala, curmán, que hoxe pensei estoupar. Déronme un xantar que era todo sal, e estiven toda a tarde bebendo auga, e enriba hoxe ceibáronme máis tarde que nunca -explicou Alsaciano-, e en seguida preguntoulle a seu curmán: “¿Pero qué fas ti por aquí?
-Víñache a pedir un favor.
-Non hai máis que mandar, xa o sabes.
-¿Acórdaste que che falei de María Urraca?
-¿A amiga de Cuco?
-Si, esa mesma. Pois esa María ten unha viña, que lla deixou un home amigo seu, e ela notou que alguén lle anda roubando as uvas... xa antes que maduren.
-¡Pedro raposo! -exclamou Alsaciano.
-¿Qué che fai pensar que é Pedro -preguntoulle Labrador.
-¡Pero curmán! Eso non fai falta pensalo. Cando che falte unha cosa e non atopes outra explicación pola súa falta, non o penses máis, xa sabes que foi Pedro -afirmou Alsaciano.
-Pois eu ofrecinlle a María a ir a investigar esta noite, a ver si é Pedro o que llas rouba. E o favor que che pido é se ti queres vir comigo.
-¡O meu xogo me chamaron! –exclamou Alsaciano, e agregou: Fai tempo que eu lle quero meter os dentes no cu a ese ladronciño.

Alsaciano, que sabía as costumes do raposo mellor que ninguén, expúxolle unha estratexia a seu curmán Labrador, para así coller a Pedro cos dentes nas uvas. Primeiro tomarían un baño no pozo do prado, que a noite estaba morna para bañarse. Pero o motivo do baño, como lle explicou Alsaciano a Labrador era, máis que nada, para quitarse o olor a cans, do contrario o raposo os olería a legua. Con todo iso, como se de crios se tratara, os dous curmáns aproveitaron a ocasión para chapuzarse auga un o outro e pasar un momento agradable con eses xogos. Despois do baño acercáronse o curral das ovellas, para secarse na palla. Alí empoeiráronse, e seguiron brincado e rindo. Pois cando se está de bo humor calquera cousa fai gracia. Así eles se rían do que noutro momento non houbera tido significado. Sen embargo, o significado de xogar na palla, igual que o baño no pozo do prado, non era só o de brincar, que era para coller o olor das ovellas, e así asegurarse, aínda máis, que o olfacto delicado do raposo Pedro non os descubrise. Labrador quedou marabillado dos trucos que sobre o raposo coñecía seu curmán Alsaciano, polo que non puido menos que preguntarlle cómo os había adquirido. Alsaciano confesoulle que, nun tempo, Pedro amais el habían sido amigos. Alsaciano divertíase correndo detrás de Pedro raposo, ata que se dou conta que o raposo aquelo non o divertía, daquela o raposo se enfrontou a alsaciano, pero unha vez aclarado de que para o can aquelo era un xogo, en vez de pelexar fixáronse amigos. Pero, nunha ocasión, o raposo Pedro lle xogou a Alsaciano unha das súas zorrerías e desde aquela o can tiña ganas de meterlle o dente.
Despois de tomarse aquelas precaucións, marcharon os dous cans campo abaixo, cruzando os prados ata pasar o val, e despois subiron a lomba ata onde estaba a viña de María. Alí agocháronse entre as vides, a espera de Pedro. Desde aquela parte vían agora a aldea, do outro lado do val, e pareceulles moi agradable aquela vista. Dende aquela altura observábase a silueta difusa das casas, perdidas entre as árbores das hortas. Notábase que eran as casas, máis ben por as luceciñas que escapaban polas ventas. As voces dos humanos, que as habitaban habían caído en silencio, e só de vez en cando se oía a voz dalgún can chamando a un amigo, ou a desconcertante serenata dalgún gato namorado, cantándolle polos tellados a súa amada. Alsaciano e Labrador, sen habelo comentado un o outro, estaban pensando o mesmo: que era una sorte vivir nun lugar tan agradable. Veunos a espertar daqueles pensamentos, unha luz amarela que, por un instante, iluminou toda a campiña, dun color estraño e fugaz. Daquela, pola intensidade da luz, as lombas e as árbores quedaron gravados nos ollos dos cans, unha experiencia que non souberon explicar, pois nunca lles había pasado aquelo. Os bichos do campo enmudeceron, coma sorprendidos por aquel fenómeno. Despois oíuse un roído lonxe e apagado dun trono. Pois, había acertado o cabalo Cuco, cando aquela mañá lle había dito a María que habería treboada, por o xoanete que teña no pe, e que lle doía; e tamén polas nubes que pasaban para o mar a por auga. Aquelas nubes eran as que a noite estaban sobre os matos, ameazando descargan unha forte treboada. Despois do trono, as ras deixaron de cantar s nos prados, e os grilos calaron nas leiras aradas, así coma enmudeceron outros animaliños que a noite coida, e o silencio fíxose tan profundo que daba vertixe. Daquela os cans, pensando naquela tranquilidade, comentaron un co outro, que a noite sería moi desagradable e temerosa se non fose polos bichiños que a enchen de cantares. Daquela Labrador pregúntolle a seu curmán Alsaciano:
-¿Por qué pensas ti que os bichiños só cantan de noite?
Alsaciano tamén se fixera aquela pregunta en moitas ocasións. Pero cando lle ía a dar o seu parecer a Labrador, oíuse un roído que viña do camiño.
-¡Chis! -dixo daquela Alsaciano-. Escoitei un roído. Penso que é Pedro.
-¡Puf! ¡Ese porco de Teixo! -exclamou daquela Labrador.
Os dous cans enterraron as súas narices na terra para non soportar o olor de Teixo, porque –segundo me contou a avoa- para as delicadas narices dos cans, aquel pestilente olor de Texo, sería coma unha campá soando nas nosas orellas. Texo pasou discutindo coa súa compañeira, que veña a unha boa distancia detrás.
-Apúrate, gordinflona -gruñíalle Teixo.
-Non podo correr máis, Teixo. Xa vou suando coma unha porca -lle dicía ela.
-Como non apuremos, cando cheguemos o prado xa algún noxento xabaril, ou algún outro desgraciado animal, haberán comido as mazás todas. ¡Ai pobre deles, se eu os pillo comendo as miñas mazás, que están cheíñas de saborosos vermos! -protestaba Teixo con rabia de só pensar que alguén lle puidese comer as podrecidas mazás. Os dous teixos atravesaron o viñedo sen facer caso das uvas. Do outro lado do viñedo había un prado, e no prado unha fileira de pomares vellísimos, que os pobres daban unhas mazás de mala calidade, pero que os vermos debían pensar que eran boas, e engordaban con elas. E como ninguén as recollía, caía o prado e os teixos engulían os vermes e e as mazás, que para eles eran unha delicia as dúas cousas. Por iso Teixo se enfadaba con só pensar que algún outro animal llas comera.
Os cans, xa recuperando o seu alento, comezaron a criticar ós teixos.
-¿Cándo se van a dar un baño eses porcos? -preguntou Labrador.
-Non hai auga que lles quite ese cheirume, curmán -contestoulle Alsaciano.
-Bueno, polo menos xa sabemos que non son eles os que comían as uvas. Nin caso lles fixeron -comentou Labrador.

Naquel momento produciuse outro lóstrego e, por un momento, os cans puideron ver a forma dos teixos, que buscaban as mazás polo prado, e o mesmo tempo escoitar, co seu fino oído, o triscar dos seus poderosos dentes esmagando os carozos e as sementes da froita. Como o lóstrego había sido dunha boa intensidade, aquela imaxe dos teixos quedoulles nos ollos os cans por uns instantes e, o recuperar a vista, viron entre as viñas a dous homes vestidos de branco.
-Labrador ¿Ti ves o que eu estou vendo? -preguntou Alsaciano.
-Parecen dous homes -confirmou Labrador.
-¿De onde saíron?
-Parece coma se caeran do ceo coa la luz -comentou Labrador.
-¿Non che parece estraño vestirse de branco para saír a roubar?
-Si. Terían que vestirse de negro. ¿Verdade?
-¿Os atacamos?
-Vamos a investigar primeiro.
Os dous cans fóronse acercando, cautelosamente, arrastrando a barriga polo chan. Cando xa estaban cerca, outro lóstrego os deixou sen vista por uns segundos. Cando puideron ver, os dous homes xa non estaban alí.
-¿Viches? ¡Desapareceron! –dixo Labrador.
-¡Qué estraño! Coa luz do ceo viñeron e coa luz do ceo marcharon.
Estando así comentando, de pronto viron os dous homes vestidos de branco noutra parte do viñedo.
-¡Alí están! –exclamaron os dous cans a vez.

Non ben dixeron aquelo, cando outro lóstrego os deixou cegos, e mentres os dous homes outra vez desapareceron.
-¿Sabes qué? -preguntoulle Labrador o seu curmán-. Eu teño medo ¿e ti telo?
-Eu estou tremendo -contestou Alsaciano.
-Pois larguémonos de aquí.

Cando os cans ían a saír correndo, un curioso incidente os detivo -dixo a este punto a avoa, a medida que botaba unha risa prolongada.
-¿Qué lle fai tanta gracia, avoa? -pregunteille, porque a risa non parecía ter motivo.
-Ríome da maneira que María me contou esta parte. Xa quixera eu contarcha coa gracia que ela ma contou. Vas a ver porque me río:
Entre o prado e o viñedo, pasa un tendido eléctrico, que foi nel onde María tivo o seu accidente...
-¿E logo esa María que vostede di tivo un accidente –pregunteille, porque a avoa nunca me comentara aquel detalle
anteriormente.
-¡Cómo! ¿Non che contei sobre o accidente que tivo María en eses arames?
-Non, avoa. Deso estou seguro que nunca me falou.
-Pensei que cho contara. Pois mira, ese accidente é o máis importante do conto, e por aí debía de haber comezado eu esta historia. Pero como pasaron tantas cousas desde aquela, penso que me perdín un pouco. Pero xa chegaremos a elo. Agora va o que estamos.
No curuto dunha lomba, por onde pasa o tendido eléctrico, tiña Moucho a súa vivenda moi curiosa por certo. E digo tiña porque o tontiño –segundo me contou María- xa se desgraciou neses arames, e estívolle ben, por facerse o gracioso. Díxome María, cando me contou esta parte, que deso era do que eu me ría: "Eu non quixera vivir alí, na casa dese porco, por nada do mundo, porque a súa casa apesta a ratos e lagartos mortos." Pois ese Moucho, era noivo dunha curuxa, que foi a que coidou a Corvo cando estivo enfermo, e que case o mata dándolle a comer ratos, lagartos e cobras. E como che dicía, ese Moucho era un pouco tolo, ou tolo de todo, e encantáballe xogar cos postes do tendido, ata que un día se estrullou neles. O anoitecer baixaba a aldea a ver a súa amiga Cruxa, que sempre se xuntaban alí a metade de camiño, porque Cruxa vivía -e penso que aínda vive- do outro lado do val nun hórreo que está abandonado.
-Avoa -eu interrompín- ¿Qué aldea é esa que vostede di, onde se atopaban Moucho e a Cruxa?
-Non cho direi, que Cruxa penso que aínda vive alí, e seguro que se cho digo xa irías ti e outros rapaces, amigos teus, a pillala. Ademais ¿qué importancia ten iso? Pero direiche que nesa aldea hai unha igrexa moi bonita e bastante grande. E alí vivía un crego moi vello, que morreu hai pouco. Que Deus o teña na gloria, que era un bo cristián. E con ese crego, Cruxa e Moucho o pasaban de marabilla. Pois, como e crego ía veo, esquecíase de todo, e deixaba abertas as portas e ventás da igrexa, e tódalas cousas de facer misa sen gardar. Daquela Moucho e Cruxa atopábanse na igrexa e comían o pan de misa, bebían a auga bendita, chupaban o aceite das lámpadas, e ata comían as velas, se as outras cousas escaseaban. Despois comentaban entre eles: “Qué bo é este ser humano. Sempre nos deixa comida canta queremos.” Pero o crego dicía para si: “Xuraría que onte lles botei aceite as lámpadas. E o pan de misa apostaría a que o deixei por aquí. Parece como se todo o levara o demo.” E dándose conta do seu xuramento, persignábase e dicía: “Qué Deus me perdoe. E imaxinación miña.”
Pois aquela noite que os cans estaban coidando das uvas de María, Moucho pasaba tarde para atoparse na igrexa coa súa amada Cruxa, e como lle gustaba xogar cos postes do tendido, cerrou os ollos e tirouse en picada mato abaixo, para probar a súa destreza na escuridade. Pola súa parte Cruxa viña na súa busca, pola tardanza do seu amigo, e como Moucho baixaba cos ollos cerrados, por unha prumiña non chocaron un co outro. Daquela deron en insultarse.
-Se non ves de noite por qué non andas de día –lle berraba Cruxa.
-¿Es ti, Cruxa? _preguntoulle Moucho o recoñecer a súa voz.
-¡Pero se é Moucho! -exclamou Cruxa.
Pousáronse nun poste do tendido, xusto enriba de onde estaban os cans. Déronse uns bicos de cariño, e Moucho preguntoulle a Cruxa:
-¿Pero para onde ías con tanta presa, cariño? Nin que viras un fantasma.
-Non uno. Vin dos -contestou Cruxa, mostrando que realmente estaba asustada.
-¿Onde os viches? -preguntoulle Moucho.
-Na igrexa. Estaban comendo todo...
-Os fantasmas non comen, cariño -interrompeuna Moucho, dunha maneira moi melosa, coma se estivera moi namorado.
-¡Comen, comen! Que os vin eu.
-Vamos alí, que che demostrarei que non comeron nada -díxolle
Moucho.
-Eu non volverei a esa igrexa nunca máis na miña vida -dixo Cruxa.
-Os fantasmas non fan mal, cariño -aseguroulle Moucho, coma consolando a Cruxa do seu susto.
-¿E ti cómo o sabes?
-Contoumo miña bisavoa, que sabía ela máis de pantasmas e bruxas que ninguén. Díxome que os pantasmas só se poden ver de noite. Dicía que, así coma a luz fai sombra, a veces tamén a sombra fai luz. E iso é o que son os pantasmas: unha sombra o revés. Eles non teñen corpo.
-¡Qué non teñen corpo! Ben que os vin eu... e ben que comían todo, coma uns larpeiros -afirmou Cruxa.
-Parece que comen pero non comen. Vamos alí e verás.¡Sígueme!
-gritoulle Moucho xa voando, e Cruxa o seguiu.

Os cans, que escoitaron toda a conversación, comprenderon, daquela, que o que o que lles había parecido xente, non eran outra cousa máis que pantasmas. Foron, polo tanto, a inspeccionar as uvas, comprobando que non faltaban ningunhas, e que alí non había nin pisadas de seres humanos. Quedaron perplexos, porque, aínda comprendendo que o que viran eran pantasmas, eles non estaban moi seguros do que era un pantasma.
Así estaban, tratando de descifrar aquel misterio, cando oíron un roído.
-¿Oíches algo? -preguntoulle Labrador a seu curmán.
-Si, oín. Penso que é Pedro -contestou Alsaciano.
-Se cadra foi un pantasma -dixo Labrador, e os dous cans quedaron moi quedos, coas orellas atentas, e oíron a Pedro que lles dicía a seus fillos:
-Aí anda ese porco de Teixo outra vez.
-Por certo que hoxe cheira máis que nunca -dixo Paca, a muller de Pedro.
-Estou desexando que se terminen esas podrecidas mazás e que ese porco se vaia a comer a outra parte; que non me sinto seguro con eles por aquí -dixo Pedro.
-¿E por qué, papá? Eles non fan mal ningún -dixo o maior dos raposiños.
-Mal non fan, pero con ese cheirume que despiden, nos non poderíamos ulir un can debaixo das nosas narices -explicoulles Pedro os seus fillos.
Toda aquela conversación non lles privaba de comer uvas. Os
pequenos parecían moi famentos, ou tal vez eran moi amigos das uvas, porque comían como gulosos. As uvas, o mar delas aínda estaban verdes; só algunhas piñucas comezaban a tomar color. Entón os dous raposiños aproveitaban a uz dos lóstregos para ver as uvas que empezaban a madurar, raíanse cantando a coro:

Alumea luz do ceo
para ver as uvas maduras
que quero eu

De pronto o máis pequeno díxolle a seu pai: “ Papá, eu debo ter boas narices.”
-¿Por qué dis eso, fillo? -pregúntolle o pai?
-Porque por aquí ole a can que apesta.
-Non sexas parvo, fillo. Os cans non saen cando hai treboada,
lóstregos e tronos. A este momento estarán todos co cu espetado no palleiro batendo os dentes co medo. Así que tranquilos, e enchédevos ben de uvas.
-Fomos descubertos -dixo Labrador a seu curmán.
-¿Lles metemos o dente?
-Non os pequenos, que lle prometín a María non facerlles dano.
-A este punto, díxolle o maior dos raposos o seu pai: “Eu tamén noto cheirume a can, papá.
-O que vosoutros ides a ulir son os meus dentes, se seguides facendo chistes parvos –ameazounos o pai.
-Salgamos antes que Pedro se de conta que estamos aquí e se nos escape sen unhas mordeduras no cu -díxolle Labrador a Pastor.
Pero Pedro xa se dera conta de que estaban vixiados polos cans, e que non eran bromas o que seus fillos lle estaban dicindo. Pero o zorro de Pedro nunca perdía a cabeza, e as ameazas que lles daba os fillos, no eran máis que escusas, mentres que el pensaba a mellor maneira de fuxir. Chamou os fillos, dicíndolles:
-Vide aquí, que os vou a contar unha historia de cans, que
vos ides a empoar coa risa.
Os raposiños correron a xunto de seu pai para escoitar a
historia. E os cans, curiosos por informarse que historia sería
aquela de Pedro, quedaron onde estaban a escoitar. Pedro lles ía dicindo a seus fillos:
-Busquemos un claro onde haxa herba para sentarnos comodamente. Alí, naquel claro que vexo... un pouquiño máis arriba. Non, este claro non ten moita herba. Vexamos aquel que está cerca do camiño –lles dicía pedro os fillos-. E así os foi levando ata cerca do camiño, e unha vez alí, gritoulles: “¡A correr para casa! E sálvese quen poida.
Os raposiños xa habían aprendido que, cando seu pai dicía correr, había que correr. Así foi que saíron polo camiño coma frechas, e os pais detrás. Déronse conta os cans que Pedro lles había xogado unha boa e, véndose enganados, saíron correndo detrás del, ouveando e tropezando cos postes do viñedo. Pero os raposos aa ían lonxe, e os cans, sabendo que Pedro coñecía a pes xuntiñas camiños e careiros, déronse conta que era inútil perseguilo, así que se contentaron con gritarlle ameazas:
-A próxima vez che vamos arrincar rabo. ¡Ladrón!
-A próxima vez xa veremos, pero por agora mirádesme o cu -les gritou Pedro.
O tempo se descargouse un lóstrego que iluminou toda a campiña como se fose de día. Daquela os cans viron a Pedro arriba dunha lomba dándolles o cu.

Con aquel tropel de raposos e cans, os teixos se asustaron e pasaron o lado dos cans, gruñindo e bufando coma feras. Tal vez outros animaliños máis pequenos tamén colleron medo, porque, despois do alboroto, Labrador exclamou:
-¿Qué silencio, curmán!
-Parece que lle metemos medo a todo o mundo -contestou Alsaciano.
Labrador, que era o que tiña as orellas máis grandes, e por iso o oído máis fino, díxolle a seu curmán:
-¿Sentes? Non foron os nosos ouveos os que asustaron a todo o mundo. E a chuvia.
Alsaciano estirou as orellas e detivo o alento para escoitar, daquela puido oír un roído xordo, coma un exército de formigas cortando nas follas.
-¡Larguémonos de aquí! -berrou.

Os dous cans saíron lomba abaixo, cruzando os prados e subindo a ladeira do outro lado, fronte a aldea, xa ca chuvia pisándolles o rabo. E a pesar de que aquela treboada había estado ameazando toda a tarde, aínda así colleu a moitos incautos de sorpresa, especialmente a cans gatos. Pois, cando Labrador e Pastor chegaron as primeiras casas da aldea, a auga caía a baldes cheos, e dos tellados caían gatos por ducias. Os cans corrían polos camiños, tropezando uns cos outros, saltando por riba dos gatos. Labrador e Pastor, trataron de abrigarse nun alpendre. Pero sucedeu que, un mozo da casa viña da taberna e traía unhas copas de máis, e coa presa escapando da chuvia, tropezou en Labrador e foi a caer enriba de Alsaciano. Os cans interpretaron aquelo coma que o mozo os quería pelexar e escaparon. O mozo levantouse e, o tempo un gato, que saltaba do tellado, caeulle na cabeza. O mozo, máis asustado que o gato e que os cans, comentou:
-¡Pero se están chovendo cans e gatos!
***

O XANTAR DO LEÑADOR

Nos días que seguiron tamén choveu, e eu non fun co gando para os matos. Cando volvín a avoa seguiu coa historia, que xa non se acordaba por onde a deixara. Porque debo aclarar que, anque eu conte a historia así de seguido, á avoa levoulle varias xornadas, porque ela, entre coidar das cabras, que aveces se lles daba en correr dun lado a outro, e entre fiar e contarme outras cousas, a historia duraba unha chea de tempo. Penso que a facía longa adrede para terme sempre o seu lado. Despois de poñela outra vez no camiño do conto, continuou:
Si, xa me acordo. O outro día María Urraca acercouse a ver a Labrador, e despois, os dous xuntos, fixeron unha escapada a onde vivía Alsaciano. Porque, como xa queda dito, Alsaciano de día estaba preso. E os tres, sentados o lado do palleiro, comeron un bo anaco de pan que Alsaciano tiña agochado entre a palla. E mentres comían, os cans contáronlle a María o que lles pasara co zorro de Pedro a pasada noite. E como unha cousa leva a outra, Alsaciano contoulles unha faena que o zorro de Pedro lle había xogado o lobo Xan. Recordemos que Alsaciano había sido amigo de Pedro, e Pedro contáballe a súas aventuras, por iso Alsaciano coñecía moi ben as mañas do raposo. Segundo me contou María -aclarou a este punto a avoa- ese Alsaciano é a mar de simpático, que non hai quén lle meta dente contando historias. Xa teño eu ganas de coñecelo –aclarou a avoa.
-¿Daquela vostede inda non coñece a ese can, avoa –aproveitei eu a aclaración da avoa para preguntar.
-Non, non o coñezo. Como de día está preso e eu de noite non ando por aí, esa é a razón. Pero qué importa. Agora vamos a seguir co conto.
Como che dicía, Alsaciano, nun tempo pasado, fora amigo de Pedro, ata que Pedro lle xogou unha faena. E foi durante esa amizade que Alsaciano aprendeu moitas astucias do raposo. Contoulles Alsaciano que, nunha ocasión, estando Pedro a veira do camiño, espiando os labradores...
-¿Espiando os labradores, avoa? Dirá vostede espiando as galiñas –eu corrixía a avoa.
-Todo ven a dar alí, Mano. Segundo Alsaciano lles contou as María e a Labrador, Pedro espiaba os labradores, para estudiar as súas costumes, e así se informaba onde había portas abertas e amas de pouco coidado. E despois, informado deses descoidos, baleiráballes de pan as alacenas e os currais de galiñas. Non quedaba cousa a que el non lle metera el dente...
-Ese Pedro si que era listo ¿verdade, avoa?
-Bueno, hai que ter en conta que Alsaciano era amigo de Pedro cando aínda o raposo era solteiro. E daquela non tiña máis parentes que os seus dentes, e aveces, facía aquelas diabruras, máis por divertirse que por necesidade. Pero cando se casou e asentou cabeza xa non facía eso. Tal vez por medo a perder a vida e deixar a familia desamparada. Pero ese é outro conto. Agora deixa de falar.
Como ía dicindo: Segundo Alsaciano lles contou a seu curmán e a María -e María mo contou a min- nos tempos que Pedro era solteiro, atopábase un bo día sentado nunha pedra a veira do camiño, coma de costume espiando o ir e vir da xente. E aquel día viu vir polo camiño a un leñador, que conducía un carro tirado por unha xunta de bois. Pedro, agochado detrás duns ramallos, para non ser visto, notou, co seu fino olfacto, que o leñador levaba no carro, ademais das ferramentas do traballo, un cesto tapado con un trapo, onde gardaba o xantar. Cando Pedro viu o que levaba no cesto, a boca se lle fixo auga.
-Avoa ¿non acaba de dicir que cesto ía tapado con un trapo?
-Así foi como llo contou Alsaciano a seu curmán e a María, e María mo contou a min.
-¿E daquela, se o cesto ía tapado, cómo o raposo ía a ver o que había dentro?
-Boa observación, Mano. Pero unha cousa terás que aprender, e é o feito de que os animais ven máis coas narices que cos ollos. Así que déixame que che explique e verás:
Segundo Alsaciano lles contou, a seu curmán e a María, Pedro tiña un olfacto tan fino e tan ensaiado, que podía ver as cousas de comer anque fosen tapadas. Así foi como viu, non só o que ía no cesto, que tamén viu a cantidade e a color de cada cousa: un anaco respectable de xamón vermello, deses afumados durante largo tempo nas grandes chemineas campesiñas. Una media fogaza de pan de maínzo mesturado con centeo, douradiña, desas que se cocen nos grandes fornos caseiros de pedra con leña de toxo e pino, que lle da un sabor especial o pan. Tamén levaba o que sería medio queixo cremoso, probablemente de leite de cabra; anque Pedro non sabía ulir a diferencia entre queixo de cabra ou vaca. Acompañaban todo aquelo, dúas cebolas grandes e un piñusco de uvas negras. Toda aquela comida despedía un olor tan glorioso, que Pedro pensou volverse tolo. Pensou tamén, no fácil que sería seguir o leñador ata o bosque e, unha vez alí, mentres o home se entretiña cortando leña, collerlle o cesto do carro e escapar con el. Pero como Pedro coñecía o comportamento e costumes dos humanos sabía que algunhas veces comían antes de traballar. Pedro xa había visto a leñadores e labradores comer no camiño, invitándose uns os outros. E para comprender mellor o dilema de Pedro, é necesario saber que a un raposo non se lle presenta a oportunidade de comerse un deses manxares humanos, máis que unha vez na vida. Por iso Pedro non podía perder tal oportunidade. Polo tanto decidiu poñer en práctica un dos trucos máis perigosos dos raposos, e que só o fan en caso de perigo de morte.
-¿E qué truco sería ese, avoa, para ser de morte?
-Pois, precisamente eso: facerse o morto.
-Así tamén fan os escaravellos, avoa. Tócalles con un paíño e xa caen patas arriba facéndose os mortos.
-Pois dime, Mano ¿cómo saben eses animaliños, tan pequenos, que cando morren, morren patas arriba?
-Eu que sei, avoa, pero eles sábeno.
-Eso demostra, Mano, que eses animaliños poden ver as cousas antes de que pasen, que eso é un don de moitos outros animais,
por iso se poden salvar de tantos perigos que os asexan; porque non penses ti, Mano, que a vida dos animais é un paseo por este mundo. Os pobriños as pasan negras para sobrevivir. Eles non teñen tempo a aburrirse comas os humanos. Pero ese é outro conto, anque todo ven dar alí que, como ti dicías dos escaravellos, así fan os raposos, cando o perigo de morte é moi grande. Pero os raposos non quedan patas arriba, que quedan estirados no chan; que se quedaran patas arriba calquera se daría conta que estaban vivos. E iso foi o que fixo Pedro, naquela ocasión, para roubarlle o xantar o leñador: estirarse no camiño facéndose o morto. Porque Pedro, coa súa aguda imaxinación, puído ver o leñador coméndose aquel glorioso xantar. Viuno clariño, como destapaba o cesto con una sorriso de dentes brancos e afiados coma un serrón, que é como os raposos ven os dentes dos humanos. Viuno sacar todo do cesto e colocalo sobre o trapo. Viu como lles metía os dentes as cebolas e o pan crocante. Sentiu a sensación do crepitar daqueles dentes, devoradores, coméndose o perfumando xamón, e despois o queixo moliño e delicioso; e por último o pequeno estalido das uvas o ser machucadas por aquelas feroces mandíbulas humanas. E doulle tanta rabia todo aquelo, que se lle escapou un xemido de dolor, dicindo:
-Eses humanos son unhas feras devoradoras, que papan o mundo enteiro, e aínda lles parece pouco.
Sen poder aguantar xa máis aquela tortura da súa imaxinación, foi como decidiu poñer en práctica ese truco, que só é reservado para casos extremos. Elixiu unha curva do camiño, onde había unha gabia que conducía a un ribazo do terreo, e despois a un bosque de pinos. Elixiu Pedro aquel lugar pensando que, se o truco lle saía mal, dun brinco caía na gabia, e de dos brincos máis xa se plantaba no bosque; que sabía ben Pedro, que costa
abaixo tódolos santos axudan. Pois alí, naquela curva do camiño, deitouse estirado, facéndose o morto. Pedro sabía que aquelo, se saía mal, lle podía custar o pelexo; pero, como di o refrán, o que moito medo ten nunca cruza o río. Por eso sería que Pedro fixo de tripas corazón e esperou alí a que o leñador pasara. E xa que mencionei iso de corazón e tripas, debo dicir que todo o corpo de Pedro parecía corazón, segundo el llo contou a Alsaciano. Parece ser que era tanto o escándalo que o seu corazón facía, o latir tan de presa, que Pedro pensou en abandonar a empresa, porque pensou que aqueles latidos o ía a delatar. A razón daquel sufoco, debíase a que Pedro coñecía moi ben os humanos, como xa queda dito, polo tanto sabía que os humanos, especialmente os leñadores, coñecían moi ben as astucias dos raposos. Calquera leñador sabía que, unha desas mañas dos raposos, era facerse os mortos, en caso de perigo. Pero un pensamento favorable veu a calmar a Pedro: naquela ocasión non se trataba de ningún perigo, polo tanto o leñador non tería porque sospeitar de que o raposo se estaba facendo el morto por algún motivo. Daquela Pedro calmouse, xusto a tempo que o leñador se lle acercaba. O home, o ver o raposo alí tendido, detívose, deixou o carro a unha pequena distancia e foise acercando, cautelosamente, a inspeccionar se o raposo estaba vivo ou morto. Pedro tiña os ollos entreabertos e, así como estaba deitado, mirando para arriba cara o home, pareceulle altísimo, moito máis grande do que polo regular son os humanos. Así foi que colleu tanto medo que, naquel momento, pesoulle haberse metido en semellante fregado. Ou como di o refrán “meterse en camisas de once varas. Pero xa era tarde para dar marcha atrás, como pasa na maioría dos casos, que un se arrepinte despois de cometer o pecado. O leñador manexaba unha vara de castaño, desas que os labradores cortan en sazón e que as enqueiran meténdoas no forno cando se coce o pan, e despois póñenlle nun extremo un aguillón temperado en vinagre. Esas varas non rompen nunca, e onde pegan leva o pelexo con elas. Sabía Pedro aquelo, porque outros animais domésticos llo habían contado; que Pedro facía amizade con bois, cabalos burros, coa sola intención de tirarlles da lingua e, por boca deles, aprender as costumes dos humanos. Sabía Pedro, por lo tanto, que aquel aguillón de eses paos, temperado con vinagre, cousa que facían algúns desalmados labradores, queimaba coma o lume. Pois con aquel aguillón empezou o leñador a tentear a Pedro, para ver se estaba morto ou vivo. Meteulle unhas picadas nas costelas e un bo golpe nas narices, que Pedro estivo a punto de espirrar co dolor. Seguidamente o leñador foille levantando o bazo superior con a vara, para ver os dentes, y de paso meteulle unha picadura na lingua co afiado aguillón. Pero Pedro aguantou aquel castigo sen sentir o mínimo dolor; porque, co medo que tiña, xa estaba máis morto que vivo. E xusto iso foi o que pensou o leñador que, terminando a inspección, exclamou:
-¡Este está máis morto que vivo! Sacareille a pel cando regrese a casa, que me fai falta unha para os pes da cama -dixo- a medida que arrastraba o raposo polo rabo e o tiraba sobre o carro. Logo colleu os bois pola corda e tirou fronte o bosque, contento co seu trofeo.
-¡Pes da cama! Pes que te criaron -exclamou Pedro, escapando co cesto.
-¡Qué ben que o fixo ese Pedro! ¿Verdade avoa? -interrompín, eu ríndome, coma sentindo alegría de que lle caira así de ben a festa o raposo.
-Dígoche, Mano, que ese Pedro é un feitizo. O que el non invente no inventa demo -afirmou a avoa.
-Pero, avoa. Vostede díxome que Pedro lle fixera unha faena a seu curmán Xan, pero lla fixo o leñador -recordeille eu a avoa, pensando que xa acabara coa historia.
-Aí estamos chegando, Mano. Pois agora é cando ven a mellor parte do conto -dixo a avoa botando unha risa como se se acordara dalgunha picardía, e continuo:
Esto, segundo lles contou Alsaciano a María e a Labrador, e despois María mo contou a min, pasou antes de Pedro casarse, así que non teña máis parentes que seus dentes, como ben canta o refrán. Polo tanto marchou co cesto a un claro do bosque e alí se dispuxo a comer o manxar da súa vida. Levantou o trapo que tapaba a comida, moi modiño, para sufrir máis tempo e, a medida que aparecían as larpeiradas, tal coma el as había imaxinado, o seu corazón pillaba un brinco dentro do peito coma se tivese unha lebre viva na barriga. Por pouco non afoga na súa propia saliva, que lle caía a baldes cheos, o ver diante dos seus incrédulos ollos aqueles gloriosos manxares. Estirou o trapo no chan, sobre a herba, e foi poñendo alí o contido do cesto. O encher o pequeno mantel daqueles colores, pensou, a súa maneira, que aquelo era unha obra de arte que xamais un pintor humano podería imaxinar. Cando tódalas delicias do cesto estiveron sobre o trapo, Pedro pegouse dúas boas labazadas nos fociños, para asegurarse de que estaba esperto, que máis dunha vez había soñado con algo parecido, para logo espertarse con unha fame do demo. Comprobado que non estaba comezou a comer. Comeu primeiro as cebolas, que eran para el as menos saborosas. Con todo eso, o meterlles o dente, sentiu nas queixadas un dolor tan forte coma se lle arrincaran un dente -eso que se sinte cando a fame é moita e de súpeto se lles regala algo os dentes. Foi saboreando así as engulir cebolas, como se tivese a necesidade de espertar o apetito, para logo manxares mellores. Terminadas as cebolas, meteulle dente o xamón o, o saborealo, foi tanto o pracer que se fincou de xeonllos, mirou o ceo e botou un ouveo, que cada cal reza a súa maneira; e se a oración sae do corazón, calquera relixión chega o ceo. Terminado o xamón, e media fogaza de pan, emprendeuna co queixo, acompañado co que quedaba do pan. E, finalmente, comeu as uvas, unha a unha, coma se as acariciara; porque, a pesar que xa estaba que rebentaba, dáballe mágoa ver que chegaba a final daquel glorioso banquete.
Bueno, concluída a festa, puxo o cesto de cabeceira e deitouse barriga arriba sobre o trapo. Foi naquel momento cando, atraído por aquel ouveo de Pedro, e por o glorioso olor da comida, que se presentou naquel lugar seu curmán Xan.
-¿Qué estabas comendo, que ulía tanto? -preguntoulle.
-Nada menos, ni nada máis, que un glorioso xantar dun leñador -díxolle Pedro.
-¿Qué animal é ese? -preguntou Xan.
-¡Cómo, curmán! ¿É que ti non sabes o que é o xantar dun leñador?
-Nunca oín falar dese animal -dixo Xan.

Vendo Pedro que Xan non tiña a menor idea do que era o xantar dun leñador, decidiu contarlle unhas cantas mentiras.
-No é ningún animal, curmán. É comida que xa está preparada, que ten de todo: un carneiro asado, tan grande coma ti, e un anaco de xamón tan grande coma a túa cabeza. Un queixo tan grande coma unha peneda, e unha restra de cebolas. E para terminar, ese cesto cheo de uvas.
O lobo revolvíanselle as tripas, e a saliva caíalle a baldes cheos.
-¿E onde roubaches todo eso?
-¡Primo! -berroulle Pedro. ¿É que me estás chamando ladrón?
-Quero dicir ¿cómo o conseguiches? -ratificou Xan.
-Da maneira que eu o conseguín, ti non o podes conseguir.
-¿Por qué non?
-Porque ti non tes tripas para facelo.
-O que me sobran a min son tripas. O que non teño é con que
enchelas -dixo Xan. E agregou: ¿Por qué non deixaches algo para min, se era tanta comida?
-Pensar penseino, Curmán. Mentres comía pensaba en ti todo o tempo, e dicía: Este anaco de xamón vouno a deixar para meu curmán Xan. E deste carneiro, que é moito para min, vou a deixar a metade para meu curmán Xan. Pero todo estaba tan rico que me faltaron forzas para facelo.
-Dime, daquela, ónde podo pillar eu un deses xantares. Pero sen cebolas e sen uvas. Carneiro e xamón é o que quero. Esas repugnantes cebolas cómeas ti... e as uvas tamén.
-Bueno, pois se fas coma eu che mande, comerás xamón e carneiro, e eu comerei as cebolas, o queixo e as uvas. Pero avísote que non é fácil o que che vou a dicir, que é moi perigoso.
-Eu farei calquera cousa por comerme un deses xantares.
-Pois se pensas que o podes facer, é así como se fai: Se busca un leñador que traia un xantar no carro. Unha vez seguros deso, daquela déitaste no camiño facéndote o morto. El leñador cóllete do rabo e bótate no carro, para sacarche a pel o chegar a casa. Pero ti colles xantar e lárgaste para o bosque a cometelo.
-Eso é moi fácil.
-Non tan de presa, curmán, non tan de presa. Parece simple a cousa, pero non é tan fácil. Pois se o leñador se da conta de que estás vivo, mátate o momento. Xa sabes que feroces son os seres humanos.
-Eu non lles teño medo. Se fai falta mato al ser humano e o como tamén.
-No sexas parvo, curmán -díxolle Pedro. T matas a un ser humano, e terás detrás túa a tódolos los humanos do mundo, e ata que te maten non che darán tregua. As cousas, curmán, hai que facelas con intelixencia, que máis vale maña que forza. Ti faste o morto, sen moverte nin respirar. Anque o leñador te magoe co aguillón que traen nun pao, non debes moverte, senón es lobo morto. Dígoche que é unha experiencia de medo. Pénsao ben antes de levala a cabo.
-Eu non teño que pensalo. Eu non lle teño medo os humanos
coma ti -alardeou o lobo.
-Xa o sei que non, curmán. Pero quedaríame un cargo de conciencia, se te pasara algo malo.

Despois daquela advertencia, Pedro e Xan acercáronse a veira do camiño, mesmo onde Pedro se fixera o morto. O zorro de Pedro calculou, coñecendo o temperamento humano como o coñecía, que o leñador, o atoparse burlado, sen xantar, regresaría para a casa moi enfadado. Como o pensou así sucedeu; pois non tiveron que esperar moito, cando xa viron vir o leñador baixando a costa do mato, xurando e discutindo cos bois. Era tanta a súa furia que lles daba patadas a todas cantas pedras atopaba polo camiño.
-Aí ven un leñador -díxolle Pedro a Xan- e veremos si temos sorte e trae o xantar no carro.
Agochados detrás dos arbustos, esperaron o leñador. Pedro, coa súa vista aguda, puído notar, desde lonxe, o enfado nos ollos do home, así coma oíu, coas súas afiadas orellas, o continuo rechiar dos seus dentes. Pois o home parecía unha furia, de enfadado que estaba.
-Mira que sorte temos, curmán. Olla que xamón tan grande trae ese leñador no carro.
-Ese non é xamón. Ese é un toro atado con cordas -dixo Xan a Pedro, demostrándolle que no se lle podía meter gato por lebre tan facilmente.
-¡Qué parvo es, curmán! Como se ve que non coñeces os seres
humanos. Esas cordas úsanas para atar os porcos e os carneiros, cando os asan, así non escapan do lume.
-¡Aaaa! Agora entendo -dixo o lobo, quedándose coa boca
aberta. E Pedro aproveitando que Xan tiña a boca aberta coma unhas alforxas botarlle o alento, dicíndolle:
-¿Non hules o olor a xamón e cebolas?
-¡Si, si! VEume agora mesmo un olor grande a cebolas e a xamón -exclamou Xan.
-Pois corre, vaite acolá o camiño e faste o morto, antes que
outro che pase diante.
-Correu Xan o camiño onde había unha pequena explanada, sitio elixido de antemán por Pedro. Había o zorro de Pedro recomendado aquel lugar a seu curmán, coa sola intención de ver mellor o que lle ía a suceder. Así que, mentres Xan corría o lugar sinalado, Pedro corría a unha parte alta do mato, e alí sentouse nunha peneda, para ver o que lle ía a pasar o lobo, e dixo:
-Despois dunha boa chea, nada mellor que unha boa chea
de risa.

Cando leñador viu o lobo facéndose o morto no camiño, tamén se botou a rir, e dixo:
-Agora si que me vou a vingar. A ese, estea vivo ou morto, agora mesmo lle quito o pelexo.
O lobo, tal como seu curmán Pedro lle explicara, deixou os ollos entreabertos, e así viu o leñador acercarse coa vara na man. Igual que lle había pasado a Pedro, o mesmo lle pasou a Xan: pareceulle tan grande aquel humano que co medo cerrou os ollos e dixo para si mesmo: "Que sexa o que Deus queira." O leñador meteulle o aguillón nas costelas, con tal empuxe, que Xan case bota as tripas pola boca. Un grito grande como una casa veulle a gorxa, pero Xan o tragou e non o deixou escapar. O leñador, collendo a vara coas dúas mas, pegoulle un golpe na cachola que lle fixo ver as estrelas e todos os paxariños do bosque. O pobre de Xan, que xa estaba máis morto que vivo, polo medo e a dolorosa picadura que o home lle metera nas costelas, non resistiu a vareada e desmaiouse. Polo tanto non puído oír o leñador que dicía:
-Este ben morto está.
Cando o lobo foi recordando do seu desmaio, sentiu, aínda coma entre sonos, un frío que se lle metía por dentro da pel. Era un frío distinto o frío de tódolos invernos por el coñecidos. Cando o fin recordou de todo, recordou o que lle estaba sucedendo antes de desmaiarse, e daquela atreveuse a abrir un ollo, coma para ver se estaba vivo ou morto. E daquela viu, horrorizado, que o leñador o estaba esfolando, e o frío que el sentía, era a navalla que lle ía abrindo a pel. ¡Bueno! Todos aqueles gritos de pavor que tiña atrancados na gorxa, desde antes de desmaiarse, saíron de pronto todos xuntos en forma dun ouveo espantoso, que retumbou por todo o bosque. E Xan pillou un brinco e saíu correndo, acomodándose o pelexo, coma aquel que, en apuros, corre subíndose os pantalóns. O leñador quedou petando no chan cos tacóns dos zocos, e berraba indignado:
-¡Hoxe anda o demo polos camiños!

O único que o estaba pasando ben era Pedro, que mirando a comedia, que el mesmo había armado, empoábase coa risa.
-¡A, avoa! Desde logo, qué malvado é ese raposo –comentei eu sen poder conter a risa.
-É coma ti, que te ris do mal dos demais -díxome a avoa.
***

A APOSTA DE CUCO

Outro día calquera, despois de recordarlle onde deixara a historia –porque ela facía coma quen que non se acordaba -seguiume contando.
Aquela maña, despois de comer o pan e de escoitar as historias de Alsaciano, Labrador encargoulle a María que lle dera saúdos a Cuco. E tamén lle pediu que volvera a velo o día seguinte, que case seguro que lle ía a poder botar o dente a un anaco de pan para ela e un terrón de azucre para Cuco. E así se despediron.
Cando María chegou a morada de Cuco xa era o alto mediodía, e como a treboada da pasada noite había limpado a atmosfera, o sol quentaba forte coma se fora no verán. María atopou a Cuco adurmiñando a sombra de uns vellos castaños e tivo que gritarlle tres veces dentro dunha orella para espertalo. Cuco espertou de un sobresalto, botando unha pata o corazón. Sempre se asustaba, cando María lle gritaba dentro das orellas.
-¡Vasme a matar a sustos, María! -exclamou.
-Pasas a vida soñando, Cuco. ¿Cándo vas a poñer os pes na terra?
-Non durmía, que estaba pensando na treboada de onte a noite. Viches como acertei que ía a chover.
-Si, desta volta acertaches, teño que darche o crédito -díxolle María. Non soamente acertaches co tempo, que tamén acertaches quén era o que me comía as uvas.
-¿Cómo te informaches?
-Labrador e seu curmán Alsaciano foron a noite pasada a coidarme da viña e colleron a Pedro cos dentes na masa.
-¿Daquela estiveches co me amigo Labrador?
-Veño agora de alí. Tamén estiven con el onte a tarde, que foi cando me dixo que iría co seu curmán a coidarme da viña. E tamén vin o teu amo, que estaba arando con un burro un boi.
-Os burros non saben arar, María. ¿Ti qué estás dicindo?
-Se saben ou non, ese é outro conto. A teu amo collinlle unha espiga e chamoume ladroa. É coma todos os humanos: teñen riqueza de sobras pero non soltan nada. Se lles colles unha espiga é coma se es chuparas o sangue.
-Aí douche a razón, María. Mira se serán miserables, que meu amigo Labrador contoume, que eses homes de trapo e palla que poñen nas leiras, son para asustarvos a vosoutros, a raza de urracas e corvos, para que non lles comades as colleitas.
-Xa ves, Cuco, que parvos que son algúns humanos. Pensar que nosoutros non distinguimos entre un humano de trapo e un de verdade. ¿Sabes para qué usamos nosoutros eses homes de trapo e palla, Cuco?
-Non, dimo.

María mirou a seu redor, coma para asegurarse de non ser oída e, aínda así, faloulle a Cuco moi baixiño o oído. Cuco dou en rir e, sen darse conta de que levantaba a voz, exclamou:
-¡Cagades por eles!
-¡Cala, Cuco! -gritoulle María.
-Eu fíxeno mellor, María. Unha vez comín un deses homes. Ii,ii,ii -rinchou Cuco.
-¡O comiches! ¿Logo tiñas tanta fame?
-Non tiña fame. Meu amo pegoume uns paos e eu enfadeime moito, e para vingarme, fun a unha leira que había maínzo e comín o home de palla, facendo de conta que era o meu amo.

Fíxolle moita gracia a María a ocorrencia de Cuco, aquelo de comerse un espantallo, e riuse canto puído. E falando desas cousas dos humanos, Cuco confesoulle a María, unha vez máis, que falaba así de puro remordemento, pero que, en realidade el sentía cobiza da vida dos humanos. Segundo Cuco, os humanos teñen toda clase de comida, toda canta queren, e duran moitos anos. E Cuco dixo que tiña moita pena por non ser un home, porque os cabalos póñense vellos demasiado pronto. María díxolle que mellor sería ser un corvo, poñendo coma exemplo a seu curmán, que tiña máis de cen invernos e aínda estaba ben. A Cuco non lle gustou a idea de ser un corvo, alegando que a el non lle gustaban as alturas, que lle daban vertixe. Non puido entender Cuco as explicacións de María, de que sendo corvo ese problema do vertixe non houbera existido. Daquela María aconselloulle que se contentara co que era, pois outra cousa non podía ser. E díxolle que os humanos tamén tiñan os seus problemas, e que padecían loucuras que os animais no sufrían. E faloulle María das guerras entre os humanos; e Cuco, pensando que esas guerras eran escaramuzas da feira, comentou con María.
-Niso tes razón, María, que eu vinos unha vez na feira loitar con paos. Da medo velos como gritan se pegan. Dígoche que teñen un corpo máis duro que unha pedra.
-Eu vinos pelexar doutra maneira, Cuco -díxolle María-. Loitaban con lume e tronos. E non eran duros coma ti dis. Os seus corpos derretíanse coma a neve cando fai sol.
-¿E ti onde viches iso, María? -preguntoulle Cuco, algo incrédulo.
-En todas partes. Cando me amigo, o humano co que vivín, marchou a loitar, eu sentinme moi sola e fun en busca del, pero nunca o atopei. Nos meus recorridos, por eses campos de loita, vin humanos mortos por tódalas partes. Comprendín, daquela, que o meu amigo non podía sobrevivir a tanta matanza, e resigneime a non velo nunca máis.

Conversaron Cuco e María largo rato sobre os seres humanos,
tratando, cada cal a súa maneira, de entender a tan difíciles criaturas, sen poder chegar a unha conclusión. Tan axiña vían a raza humana moi boa coma tan pronto a vían moi mala. Despois que esgotaron ese argumento, Cuco tratou de contarlle María, unha vez máis, as súas aventuras, de cando era mozo, pero María o desanimou, dicíndolle que nese se parecía a seu curmán Corvo, que non facía máis que falar do seu pasado. A Cuco falláballe a memoria e contáballe a María a mesma historia unha e outra vez. E María, por educación e respecto, máis duna vez se había aburrido escoitando aquelas repetidas aventuras, pero aquel día non aguantou máis e díxolle:
-Mira, Cuco, contáchesme esas historias tantas veces que me volvín negra.
-¿E conteiche do día que perdín a aposta? –preguntoulle daquela Cuco.
-¿É que perdiches ti unha aposta algunha vez? –preguntoulle
María, moi sorprendida e con un pouco de burla.
-Si, perdín unha, unha e namais, e ese foi o fin da miña mocidade. Recordou coma o día máis triste da miña vida. Aquel día eu debía haber morto –dixo Cuco, e botou un relincho parecido o salouco dun neno, e por un tempo non puído seguir falando, coma se lle atrancara un no na gorxa. Dúas grandes bágoas lle caeron dos seus tristes ollos, que o golpear o chan salpicaron a María. E María, anque estaba acostumada os xemidos e bágoas de Cuco, non se sentiu afectada. Pois era moi raro que Cuco non terminara chorando coma un neno, cada vez que recordaba os seus días de mocidade. Sen embargo aquel día María, pensou, despois de meditar un pouco, que aquelas dúas bagas de Cuco viñan de sitios máis profundos que outras veces. E daquela María pensou no expresivas que poden ser dúas bágoas, que o fin e o cabo non son máis que dúas pingueiras de auga salgada, pero que podan contar, moito mellor que tódalas palabras, o que é a tristeza e a soidade. Calmou, polo tanto, María a Cuco, dicíndolle:
-Pensa, Cuco, na tristeza dos demais, na tristeza dos outros cabalos, cando ti es ganabas, e que iso che sirva de consolo.
-Esto é diferente, María. Ti non me escoitas, e eu teño tantas cousas que contarche, que non sei por onde comezar.
-Pois comeza por onde se comezan os cestos -contestoulle María; pero dándose conta que aquela maneira de falar non era correcta, pediulle desculpas a Cuco, e escoitou en silencio a súa historia.
Xa che contei, María, pero cho teño que repetir -comezou así o cabalo contar a súa aventura- como lle gustaba o meu amo facer apostas cos feirantes, seguro de que eu as ganaría; pois non había outras catro patas no mundo máis lixeiras que as miñas. Despois de gañar, dábame pan con viño e azucre. ¡Qué cariñoso era daquela comigo! Pero un día de feira, un aciago día, atopámonos con outro home no camiño, que ía montado nun cabalo tan elegante coma min, e da mesma estatura. O seu dono preguntoulle o meu amo se apostaba a quen chegaba antes a feira. Apostaron viño e comida. Eu sabia o que era viño e comida, porque eu había escoitado falar daquelo tantas veces que xa coñecía todo polos sons. Porque anque eu nunca aprendín a lingua dos humanos, entender entendía a maioría dos sons. Comezamos a correr, aquel cabalo amais eu, e eu non podía deixar aquel cabalo detrás. Pensaba que se ía a cansar, pero non se cansaba. O que se cansou fun eu, que fun perdendo camiño. Eu non podía comprender como as miñas pernas se facían cada vez máis pesadas. Era coma un soño: canto máis quería correr menos corría, e o outro cabalo gañoume. Aquel día meu amo tivo que pagar o viño e a comida. E, de castigo, non me dou pan con viño e azucre. A seguinte feira atopámonos outro home que ía a cabalo, e tamén lle dixo o meu amo se facían unha aposta.
-Non máis apostas -contestoulle o meu dono-. Meu cabalo vai demasiado vello para eses trotes.
Aquela frase aínda sigue retumbando nas miñas orellas. Estouna escoitando sempre, durmido e esperto. Tódalas noites soño con aquela frase. Pero era certo, María: eu estaba vello. Da noite a mañá a miña mocidade habíame deixado. A miña mocidade había sido un sopro: había pasado coma unha carreira fronte a feira. Desde aquela comecei a sentirme cansado, ata tal punto que a non podía leva o meu amo a feira. No podía comer a palla, que os meus dentes doíanme, e un a un, na palla foron quedando todos. Adeus pan con viño e azucre; adeus aloumiñadas, peinados e baños. E cando non servía para nada, aquí me trouxeron, a estes matos, a morrer na soidade. E aínda me quitaron os zapatos de ferro.
-Así é a vida, Cuco. Do árbore caído todo o mundo fai leña -díxolle María.
-¿Pero ti crees, María, que un merece tanto desprezo, só por perder una aposta, o por ser vello? ¿Qué culpa teño eu que os cabalos sexamos vellos tan axiña? Xa quixera eu durar tanto coma os humanos... ¡Malditos humanos! Téñeno todo menos corazón.
Cuco non puído falar máis, pois deixouse levar por un choro
incontrolable. María, que xa o vira chorar tantas veces, sentiuse moi incómoda, porque aquelo xa non era un choro, senón un escándalo. Polo tanto, máis que pena, sentiu un pouco de rabia, e
contestou os lamentos do cabalo con un dos seus refráns:
-Quen cala, pedras apaña.
-Non te entendo, María. Ti sempre falas difícil -díxolle o
cabalo, amainando o seu choro.
-Quéroche dicir, Cuco, que ti sempre me estás tirando coas túas penas a cara, e eu cala que cala. Pero si eu che contara as penas miñas, verías que as penas túas serían para min alegrías.
-Pero ti nunca falas da túa vida María. ¡Es tan misteriosa!
-Como dicía miña avoa, palabras e plumas co vento voan. Contar penas, amigo Cuco, é coma nadar e nadar e afogar na veira. Que o refrán ben di: ri o mundo ri contigo; chora chorarás solo.
-¿E qué vou a contar eu, María, se non conto penas?
-¡Cala, Cuco, cala! Que ti non fixeches outra cousa que andar de feira en feira, probando aquí e alí, coma coitelo de meloeiro. Pero outros cabalos houbo neste mundo que pasaron a súa vida tirando do carro e do arado. E eles non foron agasallados con pan mollado en viño e azucre, que o que levaron foron paos e aguillóns nas costelas.
-Si non me meteron aguillón, ni me deron paos, sería por que nos precisaba, que cabalo que voa non precisa espola -contestou Cuco, con unha chispa de agudeza.
-Pois paga as consecuencias, Cuco, por correr tanto, que por eso te volviches vello antes de tempo. Que o refrán tamén di: Cabalo en carreira, sepultura aberta.
-É pena, María, que non houbera morto nunha daquelas carreiras, así morrería con honor e non coma un indixente, solo nestes matos, sen un can que me ladre -lamentouse Cuco.

Despois daquelas queixas de Cuco, María enfadouse un pouco, e dispúxose a marchar, dicíndolle a Cuco que falar con el era padrear en deserto, porque non entendía nada que non fose ter pena de si mesmo. Cuco desculpouse e pediulle a María, encarecidamente, que non o deixara solo naquel momento, que aquel era un mal día para el, e que por iso vía todo tan negro. Daquela María quedouse, e contoulle a Cuco, que ela había visto un sitio a onde levaban os cabalos vellos, ós que non habían sido tan afortunados coma el. Alí, naquel sitio funesto, poboado de humanos malvados, lles quitaban o pelexo e as tripas. Despois cortábanos en anacos e os fervían en grandes caldeiros, coma fan as bruxas coas súas caldeiradas; e unha vez cocidos os encerraban en cousas de ferro. Pareceulle a Cuco demasiado horrorosa aquela historia para ser verdade, e coma se non entendera o resultado, preguntoulle a María, se despois de todas aquelas torturas, había alguén que seira vivo. María tívose que rir da estúpida simpleza do cabalo, e coma aquel que lle da leccións a un neno, continuou mostrándolle a Cuco a diferencia entre a súa sorte e a de aqueles desafortunados, que terminaban naquel inferno.
-Aquí nas lombas -díxolle María- ti estás como queres. Aquí medra a herba mol e saborosa, e hai moitas árbores onde rañarse, ademais de darche sombra e abrigo; e non faltan arbustos, nos que escorrentar as moscas. E no inverno tes catro paredes onde recollerte.

Quedou o cabalo admirado do entendemento que María tiña da vida, e da maneira que ela podía mirala, sen atoparlle problemas.
-¡Ai, María, que cobiza che teño! ¡Quén puidera ver as cosas tan
bonitas como ti! Como se ve que a vida contigo foi xenerosa –dixo Cuco, visiblemente cobizoso do que a el lle pareceu unha vida sen problemas.
-Cala, Cuco, que tes moi pouca memoria -retrucoulle María. Acabo de dicirche, que as penas túas puidera eu recollelas par ser miñas alegrías. Moitas veces viñen eu aquí, coa idea de desafogarme contándoche algunhas das miñas penas e segredos, cargas que me pesan moito para levalas eu sola. Pero ti nunca me deixaches falar, e só me pagaches coas túas desgracias. Así que, se triste viñen, con pena marchei. Días houbo que te escoitei con paciencia, cando a que quería fala era eu; porque tiña un no na gorxa, e unha pesadume no peito coma se houbera tragado unha pedra... e funme sen poder dicir este pico é meu.
-¡Ai, María! Agora comprendo o que me querías dicir, cando me dicías que eu merecía uns paos. ¡Cómo pode un cabalo ser tan burro, que non ve a palla no ollo alleo!

A tarde ía alta, e o sol deses días de outono, andaba baixo e queimaba coma un día dos máis calorosos do verán. Alí cerca, onde María e o cabalo conversaban, había uns castaño moi vellos, que o seu froito chegaba cedo, e que estaban cargadiños de orizos.
-¿Sabes qué, María? -falou Cuco-. Vamos a descansar debaixo daqueles castaño, que teñen tantos orizos. As castañas aínda están brancas, pero iso fainas máis moles para comelas crúas. Ti sobes a árbore e botas abaixo os orizos, que eu os abrirei coas miñas pezoñas. E mentres merendamos, ti castañas e eu ramallos, cóntasme algo da túa vida.
-¡O fin a túa cabeza tivo unha boa idea, Cuco! -exclamou María, aceptando a invitación do cabalo.

Camiñaron para aquela refrescante sombra dos castaños e María subiu a un castaño e, abaneando as ramas canto puído, botou orizos abaixo, e Cuco, cos seus pes duros, foinos abrindo. Unhas esquías, que dixeron ser tolas polas castañas, acercáronse a pedir unhas poucas, alegando que elas non podían abrir os orizos por teren tantas espiñas. Cuco mandoulles que colleran todas as que quixeran. Elas deron as gracias e, mostrando a súa natural agudeza, marcharon moi contentas cargadas de castañas. Cuco as quedou mirando, con unha sensación no corazón que non puído entender que era, porque, como nunca había feito un favor anteriormente, non sabía que o facer ben pode causar un grande pracer. Así de contento, partiu unhas ramallos verdes e moles, para enganar as enxivas, porque dentes non tiña.
-¿Non ías a comer castañas ti tamén, Cuco? -preguntoulle María.
-Pensei que non estarían tan logradas, María, e vexo que xa están un pouco duras para os meus dentes -dixo Cuco, e sorriu do seu chiste. María, en cambio, comía castañas como unha famenta, e Cuco, que a miraba con admiración, pensaba: ¿Cómo pode ela comer así sen dentes? E María, coma se adiviñara os pensamentos de Cuco, tamén sorriu.
-Estoute escoitando, María -díxolle Cuco.
-Pero se non dixen nada.
-Pois fala.

María deuse conta, daquela, que por primeira vez, desde que se fixeran amigos, cuco estaba disposto a escoitala, en vez de falar el sempre. Así que, mentres saboreaban aquela simple merenda, María foille contando a Cuco, aquel suceso da súa vida, que ela gardaba moi cerca do seu corazón, e que nunca había tido o valor de compartilo con ninguén.
***

O SEGREDO DE MARÍA

Era eu moi nova cando me casei. Unha nena, realmente. O meu esposo, polo contrario, era duna idade madura. Aquela diferencia de idade, se podía contar coma unha medida do noso amor. Pois, habendo quedado horta a moi cedo, a vida pilloume sen defensa e pasei fame, ata que atopei a quen foi meu esposo. El era, de idade madura, como dixen, así que foi para min, pai e marido. E eu para el como filla e esposa, e por iso o noso cariño era dobre.¡Pero todo durou tan pouco! Tivemos dous fillos, que eran unha delicia de criaturas. Nos estábamos tan contentos con eles, tan felices, que de día lles poñiamos nomes e de noite llos cambiábamos. Sempre tiñamos tantas cousas de que falar que non había tempo para durmir.
Recordo que aquela primavera, cando naceran os pequenos, había sido bastante fría. Eu pasaba tempo dándolles calor os fillos, e meu esposo buscando comida polos bosque e polos prados. Porque debido o frío, a comida tamén escaseaba, e me esposo tiña que traballar forte para traer a casa o sustento de cada día. Nunha ocasión chegou moi excitado, e díxome:
-María atopei un sitio, un verxel agochado nun curruncho do bosque, onde parece que xamais ninguén puxo alí o pe, pois está cheíño de amaroes e outras froitas misteriosas. Algo que eu nunca vin igual. Ven un momento comigo, verás que sitio tan fermoso.
-Eu non debo ir –díxenlle-. Hoxe está o día moi frío e teño que darlles calor os nosos fillos.
-Ven, que eu mostrareiche o sitio, e ti quedas comendo e estirando as pernas, e eu regresarei a coidar dos críos.
Pareceume boa idea e fun con el. Mostroume un verxel do máis fermoso, onde había toda clase de froitas, que ninguén había tocado, como se o lugar fose descoñecido de todo o mundo. O meu marido foise para a casa e eu quedei dándome un festín con aqueles manxares. Estirei as pernas, corrín de aquí para alí e molle os pes no regacho. Despois de tanta excitación entroume un temor. Aquel sitio era demasiado fermoso para ser certo. Pensei que todo aquelo era unha ilusión, ou un sitio embruxado. Así estaba pensando, co corazón apurado, cando oín uns berros que viñan do lado de nosa casa. ¡Ai cántos pensamentos cruzaron a miña pobre cabeza naqueles poucos momentos! Pero o acercarme, a escena que vin excedeu todos os meus temores. O meu querido marido, amigo e padre, padre dos meus fillos, o levaba un pequeno humano pendurado dun pao polas patas. Sabes, Cuco que os humanos, como ti dis, poden ser moi crueis, anque non todos. Pero que Deus te salve de caer nas unllas dun crío humano deses malos; pois como non saben o que fan, para eles a vida é un xogo. Un xogo, que para a víctima é unha tortura, da que só a morte o pode librar.
-¿Pero cómo o colleu, María? ¿Cómo estaba tan descoidado para caer nas unllas dese pequeno humano -preguntou Cuco moi deprimido.
-Nos estaría espiando e, o vernos saír de casa, colocou unha
trampa xusto na porta. O meu esposo non se decatou, e alí quedou
preso de patas. Eso non me houbera pasado a min. Eu teño esa natural desconfianza feminina, e sempre vexo eses pequenos detalles, cousa que vosoutros os masculinos non facedes.
-Iso é certo, María, que unha trampa debía de verse, e no caer
así tan facilmente nela -dixo Cuco.
-Non creas, Cuco. Eses pequenos humanos teñen moita astucia
e saben facer a súas trampas moi ben. Esta trampa era unha corda, con un lazo, que o pequeno humano disimulou cos mesmos materias da nosa vivenda. Eu houbérame dado conta, porque como che dicía, houbera desconfiado do menor detalle, pero o meu marido non. Por iso me sento culpable da súa desgracia, porque aquela trampa estaba para mín.
-Ti non tes culpa, María. É o destino, que ten tantas maneiras
facer dano.
-¡Ai amigo Cuco, se ti veras os seus ollos! Mirábame con unha pena infinita, que non sei se por el, por min ou polos nosos fillos.
-¿E ti non puideches facer nada para salvalo, María.
-Trate de facelo e case perdo a miña vida. Aquel pequeno humano
era malo coma o demo. Eu nunca vira un ser humano con tanta
determinación. Pois eu tireime con forza os seus ollos para picarllos e
ou arrincarllos, e ver se soltaba o meu esposo. Pero el tirábame pedras, con tanta puntería que unha pegoume na barriga e deixoume sen alento. Puiden subir a unha árbore xusto cando xa me ía a a pillar.
-¡Ai se eu estivera alí, qué patadas ía a pillar no cu ese pequeno! -exclamou Cuco moi enfadado.
-Foi o unha boa perda, Cuco, que eu non te coñecera por aqueles tempos. Ti serías o único que nos poderías axudar -dixo María e continuou coa súa historia.
Ante a nosa impotencia, o pequeno humano ía moi contento co seu trofeo, e o noso dolor importáballe pouco. Eu o seguín de árbore en árbore, implorándolle clemencia, pedíndolle que ceibara a me querido esposo, pero el non se conmoveu. Se polo menos eu soubese falar a lingua dos humanos! Pero, por aquel tempo eu aínda non aprendera a falar esa lingua. Por iso non sei se non me entendeu ou non quixo facer caso das miñas súplicas. Meu esposo dicíame: “Volve para a casa, María. Salva os nosos fillos, que senón van a morrer de frío.” Eu víame nun terrible dilema, co meu corazón repartido entre dos amores: os meus fillos e o meu marido. ¿Cómo éa eu a elixir? Deixar o meu esposo sen saber a onde era levado, ou salvar os meus fillos, que podían morrer de frío. ¿Qué farías ti, Cuco, qué farías ti, se viras que ías a perder todo? ¿Por quén te decidirías ti, por o teu esposo ou polos teus fillos?
-¡Pobre María, pobre María! -exclamaba o cabalo, colléndose
a cabeza coas patas, e cos seus grandes ollos cheos de bágoas. Porque Cuco, como xa se viu, era moi propenso as bágoas E logo que puído falar, e vendo que el non atopaba unha solución a tan difícil dilema, preguntou: ¿Qué fixeches ti, María, fronte tan desgraciada situación?
Eu seguín o pequeno humano ata unha casa de labradores. Alí vin como encerraban o meu marido nunha prisión de ferro, de onde non tería a menor posibilidade de escapar. Vin como o pequeno humano chamaba a seus amigos, que eran moitos, uns máis grandes e outros máis pequenos. Pero que todos facían moito ruído, e todos empuxaban a meu esposo con paos, para facelo cantar.
-¡Qué horrible, María, que horrible! -rinchaba o cabalo.
-O que che dixen, Cuco: que Deus te libre de caer nas mans deses pequenos humanos que, como non saben o que fan, poden ser moi crueis.
-¿E cómo terminou todo, María? –preguntou Cuco.
Fun para a casa, chorando sen bágoas, pois os meus ollos estaban secos de tanto chorar. Deiteime sobre os meus fillos, que xa estaban máis mortos que vivos, de pasar frío. O meu corazón non me sostiña: a vida se me ía. Salvei os meus fillos, ou eles me salvaron a min; que non sei quén dou calor a quén. Porque non penso que quedase algún calor no me corpo, despois daquela triste experiencia. Traballei de sol a sol para manter os fillos, darlles calor e facer escapadas para visitar o meu esposo na prisión. Algunhas veces non me podía acercar a el, que os pequenos humanos tirábanme pedras. Tiña que espiar para saber cando eles marchaban. Daquela leváballe algo de comer e charlabamos, acariciándonos a través dos ferros da prisión. Falábamos dos nosos fillos, e eu contáballe como medraban, e contáballe esas cousas graciosas que os críos din e fan o medrar. Así, a veces, ata tiñamos humor para rir. E sempre abrigábamos a esperanza de que aquel humano lle daría a liberdade. Pero, a medida que pasaba o tempo, as esperanzas íanse perdendo, e a saúde do meu marido íanse deteriorando. Daquela dicíame:
-Non aguanto máis, María, non aguanto máis. No aguanto a eses
humanos empuxándome con paos para facerme cantar. Non soporto os seus horribles ollos, que parecen botar sangue e lume. ¡E as súas bocas, María! Tiñas que ver as súas bocas de cerca. Son roxas cavernosas, e botan uns gritos que che estala a cabeza.

Tan aterrorizado estaba o pobre, daqueles pequenos humanos, que me pedía que o axudara a morrer. E como che dicía, a súa saúde íase deteriorando rapidamente, e xa estaba quedando xordo. Pois, vendo tanto sufrimento, e tódalas esperanzas de velo libre perdidas, decidín sacalo da súa miseria. Porque unha cousa debes saber, Cuco, que a nosa raza prefire a morte antes que perder a liberdade. Así que un día fíxenlle unha empanadiña de setas, que a el tanto lle gustaban; pero daquela volta as setas eran das máis velenosas que puiden atopar nos bosques. Comeu aquela empanada con tata ansia como si fora o mellor manxar do mundo. De pronto notou nos meus ollos, que a súa vontade se había cumprido. Debuxóuselle unha pequena sorriso e díxome:
-¡Gracias, querida! -e non dixo máis. Quedou durmido coma un
paxariño.
-Haberás sentido moita pena ¿verdade, María? -preguntoulle Cuco.
-Non sentín pena nin alegría, Cuco, que o meu corazón estaba repartido entre dous sentimentos: o ben e o mal. Pois tan grande amigo había perdido, que noutras circunstancias a pena houbérame matado, pero, en tal ocasión, o velo libre daquela desgraciada aventura que lle había tocado vivir, non sentín nada. Nunca contei este crime, amigo Cuco. Conteicho hoxe a ti, porque xa te considero o mellor amigo que coñecín. E conteicho para que vexas que nesta vida todo o mundo ten algo que rañar.
-Eu sempre pensei, María –díxolle Cuco- que ti eras diferente, con esa personalidade tan grande que tes. ¿Pero cómo ía eu a comprender que todo iso era producto dunha traxedia. E qué desconsiderado fun eu contigo, falando sempre das miñas pequeneces, sen darche a oportunidade de botar fóra do teu peito ese dolor que gardabas.
Quedou María impresionada da comprensión do cabalo que,
lonxe de horrorizarse daquel crime, pensou que María fixera unha obra de caridade, por librar a seu esposo daquela miseria. Pola súa parte María sentiuse moi aliviada, por botar fora do peito aquel pesado secreto, pecado que, durante moitos anos, había cargado ela sola con el. E xa desafogada, coma o que se confesa e se sinte libre de pecado, continuou contándolle a Cuco o que lle pasou despois daquel feito, anque xa a historia colleu un ton un pouco máis levadizo.
***

O ACCIDENTE

A avoa parecía meterse dentro do pelexo da pega María, cando me contaba esta historia, e eu, a veces, xa pensaba que ela era un paxaro e eu un cabalo. Pois así, coma se ela fose a pega quen falaba, seguiume contando:
Vinme apañada para alimentar os meus filliños. Pero, quitándolle pan a miña boca, funo criando, e medraron con saúde e fermosura. ¡Teríalos que haber visto, Cuco! Cántas veces, o velos tan logrados, dicía eu: ¡Ai se voso pai vos vira! Pero, como di o refrán: ben veñas mal se ves solo. Pois, cando pensei que todo marchaba sobre rodas, aínda me faltaba un rabo por desollar. Fu un día a lonxe por comida e tardei máis do debido. O volver atopei a vivenda media desfeita. Non me custou moito adiviñar que Águila había estado alí. Os meus fillos saltaran da vivenda o chan e agocháronse entre a maleza, onde Águila non puído atopalos, pero magoáronse na caída, un de gravidade, e por moito que o coidei non puiden salvarlle a vida. Eu non sei de onde quitei tantas forzas para vencer tanta adversidade. Cántas veces me dicía: Pero meu deus ¿qué haberei feito eu para merecer este castigo? Quedei con fillo solo, que medrou axiña e logo fixo un mozo moi guapo. Pero para min sempre seguía sendo un crio. Nel depositei todo o meu cariño: o cariño que eu perdera do meu marido e do outro fillo. Así mimeino ata estragalo. En vez de facer del un mozo forte de espírito, o convertín nun neno caprichoso, sen picardía para enfrontarse coa vida. Así foi que, a moi ceda idade, apareceu na súa vida unha pega solteirona, que había ela recorrido máis matos e bosques que unha ducia de pegas xuntas, e en seguida mo conquistou. Non puiden convencelo de que aquela no era a compañeira que el merecía, daquela pedinlles, coma mal menor, que viviran comigo; pois non me resignaba a perder aquel fillo, tan querido, a tan ceda idade. Pero ela díxome que o casado casa quere. Daquela enfadeime e díxenlles: Marchade e que vos parta un raio. E aquela foi a miña bendición. Marcharon e nunca máis os vin. Quedoume aquel xuramento no corpo coma un grande remordemento. Se os houbera sabido perder, os vería de vez en cando. Pero bueno, como di o refrán: o feito peito, que dentro de cen anos todos seremos calvos –acabou María
Dicíndolle a Cuco.
-Haberaste sentido moi sola ¿verdade María? -preguntoulle Cuco.
-Por un tempo si, Cuco. Pero logo descubrín que paxaro voando vale cento no chan. Así que, despois dunha vida tan zarandeada, decidín vivir para hoxe e non para mañá, e de logo me dei conta que era libre, que era rica. Non tiña a ninguén a quen manter, nin por quen sufrir e chorar. Daquela comecei a gozar daquela riqueza que me daba a soidade. Non tiña outra cousa que facer, máis que comer e cantar. Gustábame viaxar, e viaxei moito e coñecín moitos lugares: bosque fermosos, val fondos e lombas altas. ¡A vivir que son catro días! -me dicía. Xurei non ter máis amores, nin sufrir nin chorar. O que o queira que o sache. Eu é aquí un cravo. Pero aínda me faltaba un rabo por desollar. Colléronme as soberbias, e o demo outra vez meteu o rabo na miña vida case dou coa miña alma no inferno. ¡Pecadora de mín! Voando, coma unha parva, ía eu por o aire un día, coa meus pensamento nas nubes, cando sentín que a luz marchaba dos meus ollos e o aire das miñas alas, e eu caía o bacío. Só tiven tempo a dicir: ¡Meu Deus, eu morro! Cando outra vez abrín os ollos atopeime no chan entre a maleza. Estaba mollada e fría, e un espantoso dolor me corría por todo o corpo. Notei, por o sol, que xa non era o mesmo día, que había estado inconsciente por moito tempo. Quixen levantar e botei un berro de dolor; e foi daquela cando me dei conta que tiña unha pata rota. Mirei o ceo e vin eses arames, que os humanos habían posto, disque para levar luz as súas casas. Acordeime, daquela, que cando os estaban poñendo dixera eu: Un día alguén vai a ter un accidente neses arames. ¡Parva de min! Eu fun la primeira. ¡Ai meu Deus! ¿Qué vai a ser de min? -preguntaba o verme tan mal ferida. Porque como ti sabes, Cuco, ninguén de nos pode sobrevivir a tales accidentes. Só unha cousa se pode esperar, nesas circunstancias: que un inimigo nos atope e nos extermine, do contrario nos espera unha morte lenta e moi dolorosa. Pois así estiven eu, padecendo días e noites, agardando por algún inimigo que me viñese a dar a morte. Pero os únicos visitantes foron a fame e a sede. ¡A sede, Cuco, a sede! ¿Tiveches algunha vez sede, Cuco, moita sede? ¡Qué dolor tan grande é a sede, Cuco! Para aliviar o meu dolor, falaba comigo mesma e me dicía: Xa logo terminara todo. Un día máis e morro. ¡Qué é un día! E un día vin a Águila voando alto. Era Águila o asasino do meu fillo, pero alegreime de velo, e berrei para que me vira e me dera a morte. Non me oíu e a oportunidade se perdeu. Non si o tempo que estiven así, porque eu perdín a noción do tempo.
Una mañá de brétema oín cantar a un humano, e pola súa voz notei que era un crío humano. Berrei para que me atopara, sempre desexando que acabara coa miña vida. Oíume e veu a buscarme. Colleume e parecía moi contento; pero logo me dei conta que era un ser humano dos bos e que non me ía a dar a morte. Cando eu desexaba un humano malo e salvaxe, que me quitara a vida esmagándome a cabeza con unha pedra, ou retorcéndome o pescozo, atopeime con un dos bos que me aloumiñaba e me dicía voces doces ¡Pena que daquela eu non comprendía a lingua dos humanos, para sabe o que me dicía! Aquel pequeno humano, dándose conta que eu estaba mal ferida, e sedenta, acercoume a un regacho, para que bebera. Nunca eu me dera conta de que a auga era tan rica. Bebín auga ata que me saíu polas orellas. Despois de beber, aquel pequeno desinfectoume a perna, con unha planta que, o quebrala botaba leite, e que queimaba tanto que me desmaiei co dolor. Cando recordei notei que a miña perna non me doía case nada. Aquel pequeno humano habíama asegurado con barro e outras cousas que eu non sabía o que eran, pero eu sentíame aliviada daquel terrible dolor. Despois o pequeno doume a comer pan, ese manxar dos humanos; e se a auga me pareceu tan rica, non menos me pareceu aquel pan. Dende aquela, para mín non hai manxar no mundo coma o pan que saben facer os humanos. Dígoche, Cuco, que comín pan ata que case estoupo con el. Despois, o pequeno cantoume cancións humanas, con un pico artificial, que máis tarde aprendín que era unha frauta. Aquela música era tan doce que parecía curar dolor e a tristeza. Eu dixen: "Bueno, desta volta parece que non vas a morrer, despois de todo."
O pequeno humano levoume para a súa casa, e encerroume nunha cárcere coma na que habían encerrado o meu marido, pero logo me dei conta que non era cárcere, que era máis ben un sitio para protexerme dos perigos de afora. Tamén collín medo cando viñeron a verme moitos pequenos humanos, porque pensei que me ían a magoar con paos, coma lle fixeran o meu esposo. Pero non me fixeron dano algún, e o contrario, trouxéronme toda crase de comida, manxares que eu nunca había probado.
-¿Daquela foi así como aprendiches a falar dos humanos, María -preguntou o cabalo.
-Si, pouco a pouco, fun entendendo algunhas das súas voces. Notei que me chamaban por outro nome, pois foron eles os que me puxeron o nome de María. Despois dun tempo, a vendaxe da miña perna estábame a dar malos tempos. Picaba que me enlouquecía. Eu trataba de rañarme, pero sen resultado, porque o barro había endurecido coma unha pedra. Vendo o meu mal estar, o pequeno humano quitoume o vendaxe. ¡Ai qué alivio sentín o verme libre daquela atadura! Pensei que nunca ía a parar de rañarme. Pero o maior alivio foi ver que a miña perna estaba curada. A penas quedaba a sinal dunha cicatriz por onde se me había roto a perna.
Bueno, coa miña saúde recobrada, eu non desexaba máis que a miña liberdade, e comprobar se podía voar outra vez, e recorrer os bosques, as lombas e os vales; gozar outra vez dese don que o ceo lle dou a nosa raza. Non vía chegar o momento desa liberdade, tantas eran a miñas ansias de voar. Non se fixo esperar ese día, pois oín que padre do pequeno lle pedía que me puxera en liberdade. O pequeno estaba namorado de min e non me quería deixar marchar, pero o padre díxolle:
-Fillo, salvarlle a vida a un paxaro para mantela en prisión, é coma escoller entre dous demos o peor.
Por entón eu xa entendía case todo o que falan os humanos, e iso foi o que lle entendín o padre do pequeno. O pequeno choraba, vindo que chegaba a hora de separarse de mín. Eu quería dicirlle que volvería algunha vez a visitalo, pero o aire escapábame polos lados do pico e non podía darlles forma a esas difíciles voces humanas.
-Pero ti quedaches ¿verdade, María? Porque, polo que me
contaches, ti viviches moitos anos con aquel humano.
-Non me quedei daquela, Cuco. Doume moita pena deixar
chorando a tan cariñoso amigo. O pobriño se había encariñado comigo, e eu estáballe moi agradecida por haberme salvado a vida, pero tamén estaba aburrida de estar tanto tempo encerrada naquela pequena vivenda que, despois de todo, facíame recordar a prisión do meu marido. Así que saltei daquel encerro, tan axiña como me deixaron. De alí voei o tellado desas enormes casas dos humanos. Pensei que nunca alí chegaría; pois, pola falta de exercicio, e porque me habían alimentado tanto, eu había engordado moito, e meu corpo parecía pesado coma unha pedra.
Do tellado tireime costa abaixo para o val, deixándome levar polo vento. ¡Qué pracer sentín, Cuco! ¡Qué marabilla sentir outra vez a liberdade e a vida! Aquel día paseei ata que me quedei sen forzas. Tan contenta me sentía que ata me esqueceu de que tiña casa, e só cando me cansei de voar me dei conta que tiña unha vivenda, e daquela berrei: ¡Ai miña casa! Pensei que se habería derrubado coa miña ausencia, ou que alguén a habería ocupado; pero alí estaba a miña casa. Había sido construída con amor po o meu querido esposo, e as cousas feitas con amor, a soidade non as pode derrubar. Alí estaba, tal cal como a había deixado o día do accidente. Tireime na cama e durmín toda a noite como un tronco. O seguinte día limpei a casa, que había po e algunhas teas de araña; e deixei todo aberto para que se airease, que algunha humidade tamén se había apoderado dos currunchos. Movín as cosas de un lado a outro, con esa satisfacción, ou manía que padecemos os seres femininos, e outra vez sentín o amor do fogar, e o pracer de volver a facer aqueles traballos de casa. A medida que traballaba, e gozaba, movendo dun lado a outro os aparellos, fun pensando moitas cousas. ¿Por qué me pasaban a mín todas aquelas desgracias? Algunha razón tería que haber para elo, pois as cosas non pasan así porque si. Dándolle voltas a cabeza, e analizando o meu pasado, funme dando conta que eu fora unha egoísta e unha caprichosa. Eu nunca había pensado nos demais. Aínda o amor que lle tiña o meu marido era egoísmo, era un amor celoso con un sentido de inseguridade. O cariño por o meu fillo era egoísmo, era un cariño caprichoso. En realidade eu non facía nada por ninguén, o que se di desinteresadamente. Eu pensaba que facía todo polos demais, pero o facía por min. Despois, o quedarme sola, non me importaba o dolor dos demais. Eso tamén era egoísmo e falta de madurez. Tiven, polo tanto, que sufrir eses castigos para aprender que, no mundo, non podemos vivir pensando solo en nosoutros, con indiferencia cara os demais. Temos que axudarnos uns os outros. Desde aquela decidín non vivir só para min: era mester axudar os necesitados. Agora se me decato de alguén que está enfermo, vou a coidalo, e se alguén está triste, trato de confortalo, dándolle un pé de leria, que todas esas cousas non custan nada e valen moito. Por iso me fixen túa amiga, e escoitei, con paciencia, as túas historias, porque ti estabas solo -anque algunhas veces me aburrían coas túas queixas. Ti falabas só dos teus problemas, sen pensar nos meus, pero eu entendíate e che perdoaba, porque eu fun coma ti es agora.
-¡Qué razón tiñas, María! Si eu fora máis humilde nos
meus bos tempos, non houbera padecido tanto na caída -dixo Cuco.
-¡Loado sexas, Cuco. Que o que confesa os seus pecados está perdoado -dixo María.
-¿E qué pasou con ese pequeno humano, María? –preguntou Cuco.
-Xa che dixen, Cuco. Fíxose home e marchou para a guerra. Pero antes doume súa viña.
-Deso ben me acordo, María. Eu quero dicir, antes de marcharse a la guerra. Porque teño entendido que ti viviches con el por moito tempo.
-Pois si, vivimos xuntos por moito tempo. Estábamos namorados
uno do outro e un día nos casamos...
-Pero, María, un paxaro non se pode casar con un ser humano
¿verdade que non?

-Bueno, nos casamos de palabra. Xa verás cando cho conte.
O día seguinte da miña liberdade, despois de amañar a miña casiña, dei unha volta polo bosque e oín a frauta. Era unha música triste, coma un choro angustioso que imploraba a miña presencia. Eu sentín unha sensación moi estraña, como se un anxo me chamara dende o ceo. Fun na súa busca e atopeino sentado nunha peneda tocando a súa frauta. Alegrouse tanto de verme, que me dixo que lle gustaría ser un paxaro para seguirme a todas partes. Comprendín moi ben o que me dixo, porque eu tamén desexaría ser un ser humano como el e casarnos e ter moitos fillos. Pois dinme conta, naquel mesmo momento, que eu tamén estaba namorada de daquel ser humano, e me dicía a min mesma: "¿Por qué non podería eu converter agora mesmo nun ser humano dicirlle a esta criatura que estou namorada?" Pero a natureza había posto unha grande distancia entre nos. De todas formas fomos felices xuntos. El ensinoume a falar a súa lingua e a imitar a súa música; ensinoume un mundo de cousas novas, que só os humanos saben e ninguén máis. A madre do pequeno, tamén me quería moito, e ensinoume a cociñar. Pero eu nunca lle perdín o medo o lume, por iso non cociño máis que comida fría.

O sol ía baixo, cando Cuco e María acabaron coas súas historias, e dixo Cuco, o ver que o ceo se poñía roxiño:
-Sol roxo o anoitecer, mañá gando a pacer.
-E so roxo o amañecer, a tarde meta chover –aclarou María. E con eses dous refráns se despediron; pero cando xa María ía un pouco lonxe, Cuco gritoulle, e María dou volta.
-Xa me parecía que me esquecía algo, María. Quería pedirche
un favor.
-Aquí estamos para servir -dixo María.
-Quería ir a aldea un destes días, a ver o meu amigo Labrador e o meu amo, pero eu solo teño medo. Queríache pedir se ti me acompañabas.
-Encantada, Cuco ¿Pero por qué tes medo ti de ir solo?
-¡Ai ti non sabes! Fun eu solo un día, e xa estaba chegando a casa do meu amo cando atopei con moitos pequenos humanos, deses que ti dis que son malos e ¡vaia medo que me meteron! O verme tan vello e tan fraco, comezaron a rirse de min.
-¡Non ten zapatos!
-É todo osos...
-¡Qué cabalo mais feo! -dicían todos.
Despois deron en tirarme pedras e a correrme para os matos. Case morro de tanto que corrín, e de tantas pedradas que me deron.
-Pois eu irei contigo, Cuco. Se tiran pedras, eu chamarei a
Labrador para que nos axude.
-Eso, si, e que lles meta os dentes no cu -dixo Cuco con unha risiña.
***

A ENFERMIDADE DE CORVO

O día seguinte María acercouse a ver a Labrador, que lle
prometera gardarlle un anaco de pan, e un terrón de azucre, para Cuco. Non tiveron moito tempo a charlar, porque Labrador estaba atafegado. María díxolle que logo volvería con Cuco a facerlle unha visita. Despois de deixar a Labrador, cargada como ía co terrón de azucre e anaco de pan, María colleu velocidade val abaixo para logo subir a costa sen maior esforzo, deixándose levar por ese vento aforrado, coma empuxada por unha forza invisible. Aquelo, dunha maneira inconsciente, facíalle recordar a súa infancia, cando seus padres a ensinaban a voar. Pero, naquela ocasión, cando xa ía a coller costa arriba, oíu un familiar ruído alá abaixo no bosque de castaños, e María adiviñou que se trataba de Mazarico. “Teño que ver a ese chistoso de Mazarico” –dixo. Daquela afrouxou o voo e baixou para falar co paxaro carpinteiro. Mazarico estaba furando nun castaño vello e facía un ruído coma un tambor. María baixouse nunha póla, mesmo o seu lado, e gritoulle:
-¡Vaia carpinteiro traballador que estás hoxe, Mazarico!
-¡Qué medo me deches, María! Non te oído chegar.
-Con ese ruído. ¿Qué estás facendo?
-Estou facendo unha vivenda para meu curmán saturnino.
-¿E non atopaches unha madeira máis branda que ese castaño?
-Meu curmán escolleu a madeira. Como el non ten que furar.
-Pois a próxima vez dille que faga el mesmo a súa casa, se quere madeiras tan duras -aconselloulle María.
-Aí si que che dou a razón, María. Eu maldigo o día que aprendín este oficio. O pico dóeme e a cabeza estálame. Esta é unha vida moi dura. Mellor diría unha madeira moi dura -cambiou Mazarico, e botou unha risa moi grande, como se acabara de escoita o mellor chiste do mundo.
-Mazarico -díxolle María sen atoparlle ningunha gracia o chiste- ti dime cando vas a vir pola miña casa para facerme aquel traballiño que che encarguei pola primavera. E cando mo fagas redrei.
-¡A, María! ¿Por qué non me haberá dado Deu dous picos –dixo o paxaro carpinteiro.
-Pico e lingua tes dabondo. O que che falta a ti é seriedade.
Se me podes facer o traballo, faino. Senón dimo, que ti non es o
único carpinteiro no mundo -díxolle María, de forma tallante; que
María tampouco tiña pelos na lingua, para dicir as cousas.
-Prométoche que o farei logo, María -aseguroulle Mazarico,
e cambiando de conversación, preguntoulle: “¿Cómo está teu curmán
Corvo?”
-Non sei. Hai tanto tempo que no vexo. Non sei por onde andará metido.
-¿Daquela non sabes que está enfermo? -preguntou Mazarico un tanto confundido de que María non estivera informada.
-¡Corvo enfermo! -exclamou María sorprendida.
-Eso me contou Cuco o outro día, que pasou por aquí para
ese sitio que el chama África, que o demo saberá onde queda, e díxome que Corvo estaba moi enfermo.
-¿E cómo se informou Cuco de que Corvo estaba enfermo?
-Cuco o sabe todo, que non ten outra cousa que facer mais que
informarse da vida dos demais. Díxome que pasou a ver a teu curmán porque lle traía noticias dos seus parentes, que viven nun país a onde Cuco vai a pasar o verán. Díxome que Curuxa o está coidando.
-¡Curuxa coidando a Corvo! ¡Ai está en boas mans! –dixo María. E de dicindo aquelo comezou a regañar contra todo o mundo por non haber sido informada de que seu curmán estaba enfermo. O paxaro carpinteiro regañoulle dicíndolle que mellor era correr que lamentarse. Daquela María pediulle escusas e saíu voando a ver a seu curmán. Pero polo camiño seguiu renegando:
-Todo parece pasar hoxe. E ese curmán meu nin se toma a molestia de mandarme un recado de que está enfermo. ¡Qué familia a miña! ¿Cómo é posible que se envolva con esa cría como é Curuxa? ¡En boas mans está! Si en boas mans -continuo repetindo María.

ACLARACIÓN

A avoa contoume a historia da enfermidade de Corvo outro día, que lle levou case tanto tempo contala coma a historia de María. A min gustoume, da maneira que ma contou a avoa, pero por ser demasiado longa para contala agora, a contarei por separado noutra ocasión. Sen embargo, a tal historia, merece agora unha pequena explicación, porque ten moito que ver co final da historia de María Urraca e do céballo.

Segundo me contou a avoa, entre os corvos e un águila houbo unha guerra, moitos anos atrás, e os corvos perderon a guerra, e só Corvo, o curmán de María, quedou para contar o conto. Pois os outros corvos, os que non morreron na liorta, escaparon o estranxeiro. Pero Corvo, o curmán de María, non quixo marchar o exilio e viviu agochado por aqueles territorios, abrigando a esperanza de un día vingarse do seu inimigo. E despois de pasados moitos anos, Corvo viu a súa vinganza cumprida, gracias a un soño que tivo cando estaba enfermo; pois, en ese son, mentres deliraba coa febre, viu a solución a súa vinganza e, unha
vez recuperado, levou a cabo aquel soño e lle arrincou os ollos a águila, que así son as vinganzas dos corvos, segundo me dixo a avoa. Despois correu a ver á súa curmán María, para contarlle a súa macabra falcatruada. María alarmouse, porque deuse conta que Corvo, e ela mesma, corrían perigo, algo que Corvo non había pensado, porque o pracer da vinganza habíalle feito perder o xuízo.
Naquel momento que María lle explicaba a Corvo de que as rapinas, amigas de Aguila, non ían a parar de buscalo ata darlle caza, chegou alí Mazarico, que, tal como María o había pensado, díxolles que as rapinas, amigas de Águila, andaban buscando a Corvo por todas partes, e que poñían notas nas árbores ameazando de morte a quen o encubrira. Pero Mazarico debíalle un favor a Corvo e correu aquel resgo. Así que María e Corvo agocháronse na casa de Mazarico. Alí estiveron dous días sen probar bocado, porque a comida que Mazarico polas árbores, no lles gustaba a María e a Corvo, porque se trataba de vermos que a Corvo lle facían recordar a comida que lle fixera tragar Curuxa Cando había estado enfermo, que case o mata facéndolle comer lagartos ratos e topas.
Mazarico, despois de recorrer as lombas e os vales, durante aqueles dous días, comprobou que xa se había calmado a situación. Daquela María aventurouse a visitar a seu amigo Labrador, para ver si tiña algún pan agochado para ela.
***
O CAN LOUCO

Naquela ocasión María non atopou Labrador no curral. Daquela dou unhas voltas polas leiras e tampouco o atopou.
-¿Estará dentro da casa? -preguntouse María, porque ela sabía que Labrador rara vez estaba dentro da casa, que o seu lugar eran as leiras, e o curral, ou o palleiro, cando tiña tempo a cerrar un ollo. Pero, por se estaba na casa, María baixouse na enorme cheminea e botou un canto, e o momento xa Labrador saíu o curral.
-Hola, amiga! –saudou Labrador, con marcada alegría de ver a María.
-¿Qué facías dentro da casa? -preguntoulle María, a forma de saúdo.
-O meu patrón non está. Só está a miña dona, e ela déixame estar dentro. ¡Pasámolo de ben os dos! A min gústame moito sentarme a veira do lume, empoarme e estirar o rabo.
-Pero hoxe non fai frío -dixo María.
-Eu no fago polo frío, María. Eu nunca teño frío. Pero o lume gústame. Ademais, a miña ama amais eu nos levamos ben e falamos moito... Bueno, ela é a que fala. Eu doulle o rabo e ela ben me entende.
-Viña a ver se tes algún pan -díxolle María.
-¡Qué casualidade, María! Onte mesmo a miña donna tiroulles as galiñas un anaco de pan grandísimo, dicindo que estaba malo. Eu ulino e non lle atopei mal ningún, así que, quiteillo as galiñas e gardeino, pensando en ti.
-¡Ai bendito sexas! Móstrame ese manxar.
-Agocheino na corte, debaio dunhas pallas. Vamos a velo.

Dirixíronse a corte, e labrador comezou a escalar na palla, para buscar o pan.
-Pero onde o metiches? -preguntou María, con medo de que o pan houbese desaparecido.
-Enterreino ben fondo, senón os gorróns dan con el non deixan unha migalla. Xa sabes que son uns mortos de fame –aclarou Labrador, xa levantando da palla un anaco de de pan moi grande.
-¡Que deus me valla! ¿Por qué haberei nacido eu tan pequena? ¡Quén puidera voar agora mesmo con todo ese pan!
-Menos mal que non é o meu bocado preferido, do contrario
non estaría aí, que onte esquecéronse de darme a cea -dixo Labrador.
-¿Cómo podes dicir eso, Labrador? ¿Qué cousa pode haber no mundo mellor que un anaco de pan? Eu quixera ser un ser humano só para encherme de pan tódolos días.
-Tratarei de partilo en anacos, María, porque malo non está, pero está máis duro que unha pedra -dixo Labrador.

Labrador, colleu o pan cos dentes, levantouno alto e
deixouno caer o chan, sobre unha parte dura, que estaba feito de pedra. Pero o pan estaba tan duro que rebotaba e non rompeu, por máis veces que repetiu aquela proba. Sen embargo, cada vez que o deixaba caer sobre a pedra, desprendíanse unhas frangullas, que María as comía a toda presa, a medida que se ría do traballo inútil de Labrador. Labrador tamén se ría, porque lle facía gracia da maneira que María comía as frangullas... con tanto afán.
Así estaban, Labrador rindo e María picando, cando apareceu
por alí un can vagabundo, que se vía que nunca se bañaba e xamais comía; pois era todo osos e pelo. Era un can de mediana estatura, que parecía vello, co pelo encanecido e revolto. Tiña mirada de tolo, agresiva e feroz; pois os seus ollos eran roxiños e un tanto agochados nas osudas órbitas, que máis que ollos parecían dúas brasas. María alarmouse, pensando que se trataba dun can rabioso, e xa estaba disposta a voar, cando Labrador saudou o visitante:
-¡Ho1a, Mongrel! ¿Qué te trae por aquí?

Tranquilizouse María, vendo que Labrador coñecía o estraño. Pero, instintivamente, pensou: "¿Cómo é posible que Labrador se mesture con esa raza perruna?"
-Pasaba de pasada -dixo Mongrel- e olfacto pan. Que de narices ando moi ben.
-De narices andarás ben, pero de patas andas mal, porque sempre chegas tarde todas parte. E ese pan acabo de darllo a miña amiga María. E xa sabes: Santa Rita o que se dá non se quita -díxolle Labrador.
-Daquela é certo que Deus lle da pan a quen non ten dentes
-comentou Mongrel.
-Non é necesario ofender -retrucoulle María- que se Deus non me dou dentes, é porque non o viu necesario.
-Non se dea por aludida, señora, que eu non ando metendo as narices en boca allea, para ver quen ten dentes ou está sen eles. Eu só quería dicir, que eu teño moitos dentes e pouco pan.

Ante aquela explicación, María deuse conta que había ofendido o can por nada, e dixo para si: "¡Apaña castañas!" E o momento ía a pedir perdón, pero Labrador adiantouse para introducilos, como cabe entre individuos de bos modos.
-Este é Mongrel, María. E esta a miña amiga María.
-Así que esta señora, toda remendada, é a famosa María –comentou Mongrel.
-Non son remendos, que son os meus propios colores -outra vez lle aclarou María a Mongrel, con visible ofensa, pensando que aquel can, ademais de ser un vagabundo, era un descarado.
-Xa vexo que son os seus colores, que parvo no son, señora María. Pero eu non sei outra maneira de explicar os colores, e chámolles remendos -aclarou o can.
Quedou María avergoñada, porque outra vez había metido as de andar. Deuse conta, daquela, que estaba diante dun individuo que non era mal educado, senón que tiña unha maneira diferente de falar moi súa. Decidiu, polo tanto, compartir o pan con aquel necesitado; pero, usando os mesmos modais do can, díxolle:
-Din que os lacazáns son os primeiros a mesa.
-Nada máis certo, que quen axude a comer nunca falta –contestou Mongrel, coma se a indirecta non fose para el.
-El pan está moi duro, Mongrel -falou Labrador, coa intención
de preguntarlle se el sabía algunha maneira de partilo.
-Contra a fame non hai pan duro, pero se o queres abrandar, se mete na auga e
abranda en menos que canta un galo -explicou Mongrel.
-Pois aí hai auga de beber as vacas na pila -dixo Labrador.
-Probemos, daquela, -dixo Marea.

Labrador colleu o pan cos dentes, pero, o levantarse nas patas traseiras para alcanzar a pila, o pan caeulle o chan.
-¿Queres que che dea un dente de axuda? -preguntoulle Mongrel.
-Non, gracias -contestou Labrador, xa botando o pan na auga.

Mentres o pan amolecía, Labrador preguntoulle a Mongrel:
-¿Daquela qué? ¿Non o atopaches hoxe tampouco, verdade que non?
-Hoxe non, pero onte andoulle moi cerca. Se non fora aquel
chaparrón que caeu, estou seguro que o houbera atopado. Pero a chuvia borroume o rastro -explicou Mongrel.
-A ti sempre che pasa algo. ¿Por qué non te das por vencido?
-díxolle Labrador.
-¡De eso nada, amigo! Haino de atopar aínda que eso sexa a última cousa que faga na miña vida.
-¿Qué se lle perdeu? -preguntou Marea, con esa feminina curiosidade.
-Perdéuselle o seu amo -dixo Labrador.
-¡O seu patrón! ¡Qué estraño! Eu pensaba que se trataba de algunha outra cousa. O amo xa aparecerá pola súa conta, que os humanos nunca se perden -aclarou Marea.
Mongrel abriu a boca para falar, pero o tempo cantou un galo no curral, e María berrou: ¡O pan, que se vai a pasar!
Correron os tres a quitar o pan da auga. Labrador colleuno cos dentes e Mongrel axudouno. O deixalo caer nas pedras, o pan partiuse en anacos pequenos.
-¡Ai o meu pan! -exclamou María, o ver o pan partirse en anacos.
-Comamos agora que está xugoso e brando -dixo Mongrel, que,
sen agardar polos demais xa lle meteu o dente o pan.
Comía Mongrel con tanto afán que case daba noxo velo comer; porque, o mesmo tempo que engulía anacos moi grandes, falaba para si coa bocha chea, loando o pan. E daquela, a auga que soltaba o pan corríalle polo peito ata chegarlle o chan, coma cando os nenos se babean. Por iso María o quedou mirando, coa sensación de que o can tiña uns modais moi feos. E dixo para si mesma:
-Así estoupes coma unha castaña.
Mongrel, como se lera os pensamentos de María, afrouxou os
Dentes e, xa comendo a modo e con máis delicadeza, dixo:
-Perdoe vostede os meus modais, señora María. Es qué fai tanto tempo que no comía...
Outra vez quedou María dunha peza, porque non acababa de entender a personalidade daquel can, e o único que acertou a dicir, foi:
-O pan está un pouco agoado...
-Non sei como vos gusta tanto o pan -dixo Labrador. A min que me dean un óso, por pouca carne que teña.
-¿Cómo podes comparar un oso duro coma unha pedra, con este
pan tan rico? -preguntoulle María.
-Pois un oso fortalece os dentes e as mandíbulas e, mentres trisco non durmo. E un óso non engorda.
-¡Non engorda! ¡jeh! Mira o ricachón este -exclamou Mongrel. ¿Pero ti onde viches un can gordo neste país? Non certamente nas casas dos labradores. Nas cidades pode ser; pero é porque non fan exercicio, que non polo que comen. ¡Non engorda, non engorda! ¡Ai estámosche bos! –terminou regañando Mongrel.
-¿Como foi iso de perder a teu dono? -preguntou María a Mongrel, coma tratando de acabar con aquela conversación; porque ela tiña medo que se armara un argumento entre os dous cans.
-A pregunta ven a pelo, señora María, que non hai cousa neste mundo que tanto me guste coma falar do meu patrón. Dáme pena falar del, pero, o mesmo tempo, alíviame o corazón -dixo Mongrel.
-¿Queríao moito, daquela? -preguntoulle María.
-¡O quería e o quero! ¿Pero para qué explicalo si as palabras non din nada? Só o corazón o sabe, que cando o nomeo, ou penso nel, o meu corazón salta como se correse detrás dunha lebre.
-¿Cánto tempo fai que se perdeu, daquela? -preguntou María.
-Leva toda a súa vida buscándoo -apurou a contestar Labrador,
e agregou: Ese xa está morto...
-¿Qué dis, Labrador? ¡Cala! Non menciones a morte na miña presencia. Eu ulo a morte coma ulo o pan. Sei cando alguén vai a morrer, moito antes de chegarlle o día; porque eu ulo a morte dentro do seu corpo. Direivos que non hai cousa, viva ou morta, que escape as miñas narices. Levo tantos anos olfacteando os carreiros, que van e veñen polos campos, escudriñando tantos córranchos, que as miñas narices saben o olor de tódalas pedras e de cada árbore; ulo a chuvia días antes de chover, ulo o que cociñan nas casas cada muller. Dígovos que é unha tortura este olfacto meu: ter que soportar tódolos olores, estea esperto ou durmido.
-Pois daquela estaslle dando a razón a Labrador -díxolle
María. Porque se tes ese olfacto e non o encontra, terá que estar morto e enterrado.
-¡Non, non! No es así. Eu sei que está vivo. Eu ulo moitas veces. Pero como non chego a onde está non o sei. É un misterio, obra dunha bruxa -terminou dicindo Mongrel.
-Se cadra marchou a moi lonxe -díxolle María.
-¿Lonxe a onde? Non hai sitios lonxe para as miñas patas. Eu xa viaxei ata a fin do mundo.
-Bobadas, señor Mongrel -díxolle María. Os humanos, a veces marchan mais aló da auga, a onde nin eu podo chegar voando.
-¿De qué auga me está falando? Non hai auga que eu non poida nadar...
-A auga que eu digo, é tan grande que non ten fin, e é tan mala que non se pode beber. Só os humanos a poden pasar, en casas moi grandes, nas que marchan non volven nunca máis, e ninguén sabe a onde van –explicoulle María a Mongrel.
-¿Qué burradas son esas, amiga? -preguntou Mongrel, e agregou. Agora venme vostede con contos para cachorriños; historias para parvos, cando o que estamos falando é cousa moi seria.
-Non o vas a convencer, María. Este está tolo perdido, máis
tolo que unha cabra. Tan namorado está de seu dono, que aínda que lle mostren os seus ósos, non se vai a dar por vencido de que xa morreu -comentou Labrador.
-As súas razóns terá para querelo tanto. Anque se di que o
amor é cego -díxolle María a Mongrel, e preguntoulle: ¿Por qué non me contas cómo se perdeu? Así comprenderei mellor esa situación túa e do teu patrón?
-¡Juau, María! -ouveou Labrador. Non me fagas escoitar esa historia unha vez máis, que daquela xa vou a vomitar sen haber comido.
-Daquela non che contarei como o perdín, señora María. Que Labrador ten razón, que xa o contei demasiadas veces. Pero contarei como nos coñecemos, así comprenderá vostede porque lle debo este cariño –dixo Mongrel, e comezou a contar:
Cando eu nacín era moi feo e moi pequeno. En cambio meus irmás eran fortes e guapos. E vostede xa sabe que lles pasa os cans feos e pequenos...
-Non, eu no sei -interrompeu María.
-Pois que te meten de cabeza nun caldeiro cheo de auga e vas para o outro mundo sen dicir guau -lle aclarou Mongrel a María.
-¡Non! Os humanos non poden facer iso -dixo María con horror.
-Eso é o que fan, María. Métenos nun caldeiro, ou os tiran o río nun saco, e nalgúns casos os enterran vivos -aseguroulle Labrador a María.
-¡Bueno! Agora si que as escoitei todas -gritou María,
indignada por tanta crueldade.

Como che ía dicindo -proseguiu Mongrel- eu estaba condenado o caldeiro. Claro que eu no sabía, e cando chegou o día da miña matanza pensei que o caldeiro era para bañarme, ou para brincar
coa auga. Pero logo me dei conta que era para quitarme la vida, porque vin a miña madre moi alborotada, pedíndolle a seu amo que non me matara. Pediulle, chorou e imploroulle pola miña vida, ata que seu amo se enfadou e lle pegou. Meus irmás tamén choraban, o ver chorar a nosa madre; e eu choraba, pero ninguén nos podía axudar. Era o noso dono un humano moi grande, que eu non o podía ver todo dunha soa vez. Tíñame collido polo rabo, alto, moi alto, e eu vía o caldeiro cheo de auga, tan fonda que chegaba ata o ceo, a onde eu logo iría a parar. Ninguén neste mundo pode entender, sen pasar por ese apuro, o medo desa situación. A desesperación a impotencia son máis grandes que a vida, e non hai palabras que o poidan cantar. Todo o corpo doe e a carne parece que se separa dos ósos, e o sangue se conxela e un parece que morre de frío antes de tocar a auga. Pois, antes de tocar a auga, cando xa eu estaba máis morto que vivo, chegou alí un humano moi pequeno. Despois informeime que era así de pequeno, porque tamén era un cachorro coma min. Oíno berrar e, segundo me contou miña madre despois, cando xa aprendín a entender cousas, pasou o seguinte: O pequeno pedíalle o noso amo que non me matara, que el me adoptaría.
-¡Non o mate, non o mate, que eu o quero! -foi o que me contou miña madre que dixo o pequeno humano.
-¿Para qué queres este can que non vale para nada? –preguntoulle o noso amo.
-Non é feo, que é moi bonito, e eu o quero -parece que insistiu o pequeno.
-¡Toma, que vas rico con el! –díxolle o noso amo, e deixoume
caer nas mans do pequeno.
Deso acórdome ben eu. O pequeno acaricioume, coas súas mans
Pequenas, brandiñas e quentes coma as tetas da barriga de miña madre, e faloume palabras que eu non entendín, pero que soaban doces coma a leite que me daba miña madre cando tiña moita fame.
¡Qué cambio tan inesperado! Nun momento ver a morte fría no caldeiro, e noutro momento sentir a vida quente no corpo.
Medrei feliz con aquel ser humano. Xuntos brincamos e corremos por tódolos matos, prados e bosques. Xuntos nos bañábamos en tódolos ríos: éramos como unlla e carne. Con el todo foi amor; sen el paos e mala vida. Por iso teño que atopalo. Agora é el quén está en perigo e precisa da miña axuda, e eu teño que axudalo. ¿E qué fago eu aquí falando, perdendo o tempo, mentres que el estará por aí ferido no fondo dalgunha gabia ferido, esperando que eu o axude? ¡Voume, voume, agora mesmo!
Non dixo nin adeus Mongrel, e marchou correndo. Sentiu María
moita pena por el, pero o mesmo tempo, dixo:
-Ese está pasado de rosca.
-Tes razón, María. Está como una regadeira -dixo Labrador.
-Bueno, mellor será que me vaia, que logo vai a ser de noite.
E xa perdín demasiado tempo escoitando a ese pobre diabro –dixo María.

Cando María xa marchaba, levándose todo o pan que puido, acordouse do que lle pedira Cuco, de que quería facerlle unha visita a aldea. Comentouno con Labrado, e lle explicou que Cuco tiña medo de acercarse el solo a aldea, por culpa dos rapaces, que lle tiraban pedras, e se rían da súa fraqueza. Labrador prometeulle a María de ter os rapaces afastados, si se atrevían a meterse co cabalo.
A María levoulle un bo tempo chegar a casa de Mazarico, porque dou moitas voltas polo bosque, para non ser seguida. Porque, o levar tanta comida, calquera podería sospeitar que era para seu curmán Corvo. Petou a porta tres veces, que era o santo siña, e Mazarico abriulle, a medida que lle preguntaba:
-¿Non te haberán seguido, María?
-Non, Mazarico, que dei moitas voltas -aseguroulle María.
-Pois apúrate, que teu curmán está de mal humor coa fame
que ten -díxolle Mazarico.
-¡Por fin volviches, curmán! Pensei que xa non volverías nunca máis -reprochoulle Corvo.
-¿Qué pensas, que todo o mundo é coma os corvos, que van
e non volven? Aquí tes pan. Come xa.
-Qué Deus che dea o ceo, curmán. Que se non ves agora con este pan xa morría de fame -dixo Corvo.
-Dálle as gracias a Labrador. El reservou o pan para nosoutros -dixo María.

Mentres saboreaban aquel pan, Corvo faloulles dos seus plans para o futuro, que era marcharse o estranxeiro, a un país onde vivían algúns dos seus parentes máis achegados. Para elo íase disfrazar de gaivota, para non ser recoñecido polas rapinas ademais poder, así, viaxar nun barco de pesca. Así foi que, entre comer e falar foise a tarde e chegou a noite, daquela María quedouse a durmir na casa de Mazarico, sendo aquela a primeira vez, na súa longa vida, que durmía en casa allea. O día seguinte despois de almorzar con pan que quedara da noite anterior, Mazarico e María foron ata o río, por mandado de Corvo, para que lle trouxeran xiz para disfrazarse de gaivota. Unha vez disfrazado, todo pintado de branco, e por aí a media mañá, Corvo despediuse da súa curmán María e de Mazarico, e marchou sen deixar caer unha bágoa. María, que tampouco soltou un suspiro, quedou mirando mirando a Corvo desde a porta; pero cando Corvo se perdeu de vista, María botouse a chorar, un choro tan contaxioso que tamén fixo chorar a Mazarico. Porque non hai nada neste mundo máis triste e contaxioso que o chorar dunha pega. Eso foi o que pensou Mazarico. Entraron na casa, e daquela díxolle Mazarico a María:
-¿Por qué choramos tanto, María? Despois de todo non é a morte...
-Ti o dixeches, Mazarico, pois Corvo vai a morrer.
-¡A morrer!
-Si, a morrer. Eu coñezo as costumes dos corvos. Eles saben cando o seu tempo é chegado e entenden a morte coma unha viaxe, pretendendo que é a viaxe que sempre quixeron facer. E chegado ese tempo marchan a un sitio que só eles saben, e alí esperan a
morte, sen que ninguén os vexa morrer.
-¿Se sabías iso, María, para qué te molestaches en disfrazalo de gaivota? -preguntou Mazarico, porque non lle vía xeito a todo o traballo que tiveron en pintar a Corvo de branco.
-Ese é parte do ritual, Mazarico. Os corvos vístense de branco cando van a ese sitio a morre, porque o color branco é o loito deles. Por iso sei que Corvo vai a morrer -afirmou María.
***

VISITA A ALDEA

Despois que Corvo marchou, a onde queira que o pobre fora, María, co seu corazón moi triste, deixou a Mazarico no bosque dos castaños e ela foi para a súa casa, que está no bosque dos pinos, o outro lado das lombas. Nada máis chegar a casa deixouse caer na cama e alí estivo catro días, coas súas noites, sen comer nin beber. E en todo ese tempo non sentiu fame nin sede. Nin sequera se decatou se había estado durmida ou esperta. O seu estado de ánimo era como se desexase quedarse así para sempre, e deixar que a súa vida pasara. Pero Cuco, que estaba desexando de ir a aldea, para ver a seu amo e a Labrador, o non ter, en todo ese tempo, a visita de María, e temendo que estivera enferma, decidiu ir a visitala. Levoulle un bo tempo chegar ata onde María vivía; porque, como estaba vello, o seu paso era frouxo, e cando chegou a onde a súa amiga vivía, xa era o medio día, e todo o mundo durmía a sesta. Cuco sabía, máis ou menos, onde quedaba a vivenda de María, pero non exactamente. Así que amañouse para atopala, dándolles patadas a canto árbore se atrancaba no seu caniño, espertando así a todo o mundo. Daquela armouse un revoltixo de toda a comunidade, que insultaban o cabalo por aquel escándalo que había armado. María, que estaba moi ensimesmada, tamén se levantou con medo o oír aquel griteriu dos veciños, e saíu voando a ver que pasaba.
-¡Cuco! -exclamou sen dar crédito os seus ollos o ver alí o abalo. ¿Qué te trae a ti por aquí?
-Como non te fixeches ver por catro días, pensei que che
pasaría algo, e decidín vir a verte -díxolle Cuco.
-¿Ti estás ben da cabeza, Cuco? Eu estiven onte contigo.
-Non, María. Fai catro días e tres noites que non te vexo. Hoxe é o cuarto día. Por iso viñen, porque pensei que estarías enferma.
-Daquela o tempo fóiseme sen sentir! -exclamou María, e agregou: Pois non estiven enferma... pero estiven sen ánimos. Se ti non viñeras, penso que me deixaría estar na cama para sempre, ata morrer.

Daquela María contoulle a Cuco o que había pasado con Corvo.
E Cuco confortou a María, con palabras doces, asegurándolle que el sabía o sitio a onde ían a morrer os corvos, e prometeulle que un día el a levaría alí para ver a tumba de seu curmán. María sentiuse moito mellor con aquelas palabras amables de Cuco, aínda dándose conta que todo era mentira, pois Cuco sabía mentir moi mal. Pero non era a verdade nin a mentira o que confortou a María, senón o feito de que un amigo lle falaba palabras doces no momento que máis as precisaba. E pretendendo que había sido enganada, doulle as gracias a Cuco, e díxolle:
-Moi agradecida che estaría, Cuco, se un día me levaras a ese
sitio.
-Levareite algún día, María. Pero agora, para quitarche a teu
curmán da cabeza, alegrarte un pouco ¿qué che parece se damos un paseo.
-Boa idea, Cuco. ¿Qué suxires ti? -preguntoulle María.
-¿Que che parece un paseo ata a aldea, coma che pedín, e vemos a Labrador... E o mellor tamén vemos o meu patrón?
-Paréceme boa idea, Cuco. Poida ser que Labrador me
gardara algo de comer, que estou que non me teño das miñas pernas -dixo María.
-Pois salta no meu lombo que eu te levarei a cabalo -díxolle Cuco, moi contento de que María aceptara a súa idea de ir a aldea.

-Iso gústame, Cuco. Pero non corras moito, que eu no sei andar a cabalo e se cadra maréome.
-¡Eu correr moito, María! ¡ji,ji,ji! -rinchou o cabalo, e agregou: “Serei suave coma un paxaro.”
María saltou as costas do cabalo e agarrouse a crin, e o cabalo comezou a trotar. María, esquecéndose da pena que tiña pola marcha de seu curmán Corvo, comezou a rir, porque aquelo de ir a cabalo pareceulle moi divertido.
-¡Temos que facer esto máis veces, Cuco! -dicía María sen poder conter a risa; e Cuco, vindo a María tan contenta, fixo un esforzo e apertou o trote o máis que puido, daquela berroulle María:
-Non tan de presa Cuco, que me vou a marear. Agora comprendo como gañabas tódalas apostas. Non pensaba eu que un cabalo puidera correr tanto.
-¡Ai, María, esto no es nada! Se fora cando era novo, non
poderías manterte no meu lombo, que te levaría o vento -eloxiouse
o cabalo.

Así, rindo coma rapaces, chegaron a aldea, cando aínda todo o mundo estaba tomando a sesta, e os currais estaban desertos. Pero, nun estreito do camiño, estaban uns rapaces xogando a roda.

ACLARACIÓN

A avoa non tivo que explicarme como era aquel xogo, porque eu mesmo xa xogado a roda con outros rapaces. Consistía ese xogo nunha roda pequena, pouco máis que a boca dun vaso, feita de madeira dura. E xogábase entre moitos rapaces con estacas. Un dos rapaces tiraba a roda polo camiño adiante fronte o equipo contrario, que trataban de parala dándolle paos. Se a paraban, a tiraban de volta o outro equipo; pero si non lograban parala, tiñan que correrse a onde a roda se detiña, e o outro equipo corríase o posto do equipo contrario. A veces xogábase entre dúas aldeas, comezando no medio e tratando de correr a o equipo contrario de volta a súa aldea.

Eu aclarei isto porque cando o cabalo amais María viron a tantos rapaces con paos gritando, asustáronse moito, pois eles non entenderon que os rapaces estaban xogando, e pensaron que os estaban esperado a eles para pegarlles. A súas racións tiñan para asustarse, porque os cativos -segundo me dixo a avoa- o ver o cabalo tan vello e tan fraco, montado por unha pega rabuda, comezaron a rir e a gritar dunha maneira escandalosa.
-Se ves que se poñen malos, prepárate a escapar, María. Non te preocupes por min, que os seus paos non me doen... Só me doe a vergoña –aclarou Cuco.
-Espera, Cuco, que desde aquí arriba vexo vir a un home con seu can. Parece un home bo o mellor lles regaña os críos.
O rapaz que tiña a roda na man íalla a tirar a María, pero o home berroulle:
-¡Non fagas iso!
Os rapaces, que por estar entretidos coas burlas non viran chegar o home, sentíronse avergonzados e marcharon a xogar. María quedou mirando o can, que acompañaba o home, porque lle pareceu moi guapo. Era un can xa maduro, pero con unha gran personalidade, que se vía que era ben querido polo seu dono; pois teña o pelo ben recortado e limpo, e o can parecía moi feliz. O can, coma dándose conta de que lle gustara a María, choscoulle un ollo e díxolle, con un ton moi amigable:
-!Adeus María Urraca!

María púxose moi colorada, como se lle botaran un piropo e,
volvéndose o cabalo, preguntoulle:
-¿E logo quén é ese tipo, Cuco?
-Non me preguntes, que eu nunca o teño visto.
-Pois el coñéceme, que sabia o meu nome -dixo María.
-Ti es máis famosa do que pensas, María –contestoulle o cabalo.

Naquel momento chegou Labrador correndo camiño arriba, porque un paxariño avisaralle que María e Cuco estaban na aldea. Labrador sentiuse moi contento de ver a seu amigo Cuco e mostroulle seu afecto lambéndolle o fociño. Cuco non puido máis coa emoción e empezou a choromiqueira, e eran tales os seus suspiros que tirou con María o chan.
-¡Bueno, Cuco! Non botes a perder este momento cos teus choros, por favor -lle regañou María.
-Se eu non estou chorando, que me estou rindo -mentiu o cabalo.

Labrador conduciunos a cortello, que nun tempo había sido a vivenda de Cuco. Alí Cuco seguiu convulsionado coa emoción de ver a súa vella vivenda. DAquela María, como para acabar con aquela embarazosa situación, preguntoulle a Labrador:
-Labrador ¿quén era ese can tan guapo que ía con aquel home. Sabía o meu nome.
-¡Cómo, María! ¿Non o coñeciches? -preguntoulle Labrar con estrañeza.
-Non teño idea de habelo visto antes -dixo María.
-Ese é Mongrel. ¿Non te acordas?
-¡Mongrel! ¿O tolo que estivo aquí comendo con nos o outro día? -preguntou María sen dar crédito as súas orellas.
-O mesmo, María, o mesmo -confirmou Labrador.
-¡Quita de aí, Labrador! Ti estás de broma ¿Cómo pode un can cambiar tanto uns días?
-A felicidade, María dixo Labrador.
-¿Daquela atopou o seu dono?
-Si, que ía con el era o seu patrón, o home que Mongrel buscaba día e noite -confirmou Labrador.
-Daquela non estaba tan tolo como o mundo pensaba ¿eh, Labrador?
-Non estaba, non.
-¿Cómo o atopou?

Cuco, por curiosidade, ou porque Labrador e María o había ignorado, había parado de chorar, para escoitar a conversación.
-Poñédevos cómodos, que vos invitarei a un bocado, de paso os contarei o que Mongrel me contou -dixo Labrador.

Labrador foi as comedeiras dos bois e volveu cargando con un
brazado de herba mol e fresquiña. Cuco, o ver aquela deliciosa herba doulle a risa, porque facía moito tempo que non vía herba coma aquela, e de contado lle meteu as enxivas, porque dentes non tiña. Labrador tamén tiña, agochado entre as pallas, un pouco de pan, do que había sobrado de cando María o visitara catro días atrás. O pan había secado e volvía a estar duro como un seixo pero o botaron na auga e logo amoleceu. E como María levaba tanto tempo sen comer, pensou que aquel pan estaba riquísimo e lle soubo a pouco. Mentres comían, Labrador foilles contando como Mongrel había atopado o seu dono.
***

OS FUXITIVOS

-¿Sabías que a guerra entre os humanos acabou? –preguntoulle Labrador a María.
-Terminou fai moito tempo -dixo María.
-¿Qué guerra? -preguntou Cuco o momento, falando coa boca
chea.
-¿Pero xa non te acordas, Cuco? A guerra da que eu che falei fai uns días -recordoulle María.
-Eu non me acordo de nada -contestou o cabalo, e seguiu comendo.
-Pois se non te acordas come e cala, e deixa que Labrador me conte -lle regañou María a Cuco por interromper, porque ela sentíase impaciente por saber a historia de Mongrel.
-Pois mira -proseguiu Labrador- Mongrel veu a contarme o que pasou, precisamente hoxe a mañá. Estaba tan contento que falaba polos codos. A historia que me contou é moi longa, pero eu a farei máis curta:
Parece ser que cando os humanos comezan unha guerra, todos teñen que pelexar, o queiran ou non; e quen non queiran pelexar os buscan por todas partes, e se os collen os matan. Pois, segundo me contou Mongrel, a guerra xa estaba a punto de terminar cando chamaron a pelexar a seu dono, pero el tivo medo, porque era moi novo, e non se presentou e agochouse, unhas veces na casa de parentes e outras veces nos bosques, en cabanas de leñadores, ou de pastores. Eses humanos que andaban así escapados, só saían de noite a pasear, para facer exercicio, e era neses momentos cando Mongrel sentía o olor do seu patrón.
-¿E tendo as patas tan lixeiras, coma el dicía, cómo es que
nunca chegaba a tempo para velo? -interrompeu María.
-¡Ah! Esquecíame de contarche o máis importante -dixo Labrador. E continuou: Cando seu don tivo que agocharse, falouse de matar a Mongrel, porque os padres do mozo temían que Mongrel o delataría; pois parece ser que os cazadores que buscan a eses fuxitivos tamén usan a nosa raza canina, ara dar co paradoiro deses homes. Porque non sei se sabes que os seres humanos non teñen olfacto, e non poden ulir nada que non estea debaixo das súas narices. Pois ben: O patrón de Mongrel, non deixou que o mataran, e aconsellou a seus padres que o venderan, e así foi feito. Pero Mongrel nunca puido entender porque o habían vendido. El pensaba que fixera algo malo, e tódolos días regresaba a casa para ver se lle perdoaban. Os padres do mozo dábanlle algo de comer e despois mandábano marchar, e o pobre de Mongrel, o regresa a casa do novo don, era recibido a paos, por abandonar o seu traballo. Así aguantou Mongrel aquel castigo por un tempo. Pero, cansado de aguantar o seu novo amo, un día tamén el se escapou e decidiu dedicar todo o seu tempo a buscar o seu patrón. E a razón, pola cal Mongrel non daba con el, debíase a que eses escapados se untaban con allos e cébollas e cousas de fortes cheirumes, precisamente para que os cans, dos homes que andaban a súa caza, non deran con eles. Esa era a razón pola que Mongrel non podía atopar a seu dono.
-¿E daquela cómo o atopou, o fin? -preguntou María.
-Parece ser que, como a guerra acabou hai tempo, houbo un
perdón para eses escapados, e o dono de Mongrel puido regresar a
casa. Daquela lle devolveron o diñeiro o home que había mercado
a Mongrel, que quedou moi contento, porque total Mongrel xa non lle servía de nada. E despois, o primeiro que fixo o seu patrón foi levar a Mongrel a un médico para cans, que lle recomendou unha comida que o fixo máis novo da noite a mañá. Despois o levou a un barbeiro para cans, que lle cortou o pelo e o bañou. É o corte de pelo, e a limpeza, o que o fai máis novo. Anque eu penso que, realmente, o que lle devolveu a vida é a felicidade. Agora volve a ter amor -terminou dicindo Labrador.
-¡Qué alegría! Quén me dera a min volver a ver o meu amigo. Pero ese morreu na guerra, de seguro -dixo María coma se soñara.
-A Mongrel caíanlle as bágoas cando me contaba esta parte
-dixo Labrador.

Veu a quitalos daquela conversación un grito no curral. Era o
patrón de Labrador e de Cuco, que se había levantado de durmir a sesta, e estaba no curral poñéndolles o xugo os bois, cando un deles se fixo o enfermo, poñendo en práctica o truco que lles ensinara o burro. E o home, cansado daquel comportamento, enfadouse e, feito unha furia, doulle uns paos no lombo o boi.
-Ese é o meu patrón -dixo Labrador.
-E o meu tamén -apurouse a dicir Cuco.
-Pois mal día escollemos para vir Cuco, que ese home está dun temperamento terrible.
-¡Ai pobre de min! Ti non sabes que malo é cando se pon
así -dixo o cabalo, que a falta de dentes, batía as enxivas, facéndoas soar coma unhas castañetas rotas.
-¿Non hai por aquí outra porta para escapar? -preguntou María, visiblemente preocupada.
-Temo que non, María, pero non te preocupes que eu sei como calmalo. Gústalle moito que lle alcance as botas. Levareillas e iso o calmará un pouco, e marchará sen vir o cortello.
-Demasiado tarde, Labrador. Xa ven para aquí -dixo María
-¡Agochádeme, agochádeme nalgún sitio! -pedía Cuco, sen saber
que facer coa súa cabeza. E vindo un oco na parede, que nun
tempo fora unha ventá, meteu alí a cachola e dixo: “Aquí non me verá.”

O home entrou no cortello, dándolle un empurrón a porta, con tanta forza e mal xenio que case a fai saltar das bisagras. A porta pegou contra a parede e rebotou contra o home outra vez, e aquelo aínda o enfadou máis. Con voz furiosa falaba solo, referíndose os bois, e renegaba:
-Voulles eu a dar trucos a eses cabezotas.

A Labrador caéronlle as botas da boca o chan, co medo que lle meteu o tombo da porta e, o mesmo que facía o cabalo, el tamén dou en bater o dentes, que os del si que soaban coma verdadeiras novas. Cuco, coa cabeza no burato, e tremendo de medo, dicía en voz baixa:
-Menos mal que aquí non me ve.

María que xa había voado a unha viga do teito, estaba desde alí tomándolle medida o oco da porta, para saír voando. Pero o home recoñeceu a Cuco e exclamou:
-¡Pero se é Cuco! O fin decidiches volver a casa, Cuco.
Déixame que te vexa.

Cuco arrincou a cabeza do burato e, con ollos moi grandes e asustados, mirou o seu patrón, pero non viu máis que un vulto borroso, porque as bágoas impedíanlle ver claro. O seu patrón o abrazou polo fociño e doulle bicos por toda a cara, deixando así a todos nunha confusión.
-¡O fin decidiches volver! ¿eh amigo? Estaste poñendo moi vello, pobriño -lle dicía seu patrón, sen parar de aloumiñalo.

Cuco non entendía aquela confusión, ou aquel cambio brusco do seu patrón, de estar tan enfadado un momento a estar tan amable noutro. O home foi a casa veu con unha man chea de azucre. Mentres tanto os tres amigos, sen poder saír da súa confusión, comentaban a situación.
-Eu penso que o teu patrón pensou que ti eras feliz nas lombas, Cuco, e que non querías volver a casa -díxolle María.
-Eso entendo eu -dixo Labrador.
-Parece todo un mal entendido -repetiu María.

Dándose conta daquel mal entendido, e mentres o seu amo lle falaba e o agasallaba co azucre, Cuco choraba en silencio, porque lle daba vergoña chorar diante do seu dono; pero, por evitar o choro, o seu corpo abaneaba coma nun ataque de nervios; e por moito que quixo disimular, unhas bágoas grandes como pompas de xabón, caéronlle dos seus grandes ollos e foron a parar os zocos do seu patrón, que lle quedaron como se os houbera metido nunha poza.

-Labrador -díxolle o home o can- quero que coides ben de Cuco, agora que volveu a casa, para que non marche os matos outra vez. E labrador, dándolle o rabo, fíxolle entender o seu patrón que así o faría.
Naquel momento o home mirou o teito e, vindo a María, dixo: _Eu coñezo a esa urraca. Unha vez rouboume unha espiga de
millo.

María quedou avergonza e se puxo moi colorada, porque era a primeira vez, na súa longa vida, que lle chamaban ladroa, así a cara. Non puido contestar nin dicir palabra, anque ela sabe falar a lingua dos humanos. Pero home, coma se notara, que María se sentía ofendida, díxolle: “É unha broma. Colle cantas queiras, que hai para todos.

E dicindo o cal, o home saíu para o curral. Arrepentido
do seu comportamento, pediulles desculpas os bois, dándolles unhas cantas palmadas no lombo. Pero o mesmo tempo díxolles, con voz firme: "Non máis bromas comigo ¿eh?”

-Bueno, tiñas ti razón, Cuco. ¡Vaia un bo ser humano que é teu patrón! -dixo María, coma sen poder dar crédito a todo o que alí acababa de suceder.
-Eu pensando que me había abandonado, e el pensando que eu non quería volver. ¡Se serei parvo! Eso estame ben por non haber aprendido a lingua dos humanos, como María –dicía Cuco coma falando consigo mesmo, seguindo coa súa choromiqueira.
-Bueno, Cuco, déixate de choradeira e botemos unha carreira pola leira abaixo, coma nos vellos tempos -díxolle Labrador.
-¡Si, si, fagamos eso! -rinchou o cabalo.

Os dos saíron correndo do cortello, como se naquel momento non se acordaran de María; pois esqueceulles despedirse dela, e se largaron os catro pés por unha lira que estaba o lado do curral, e que se estendía fronte o val. E por ser terreo inclinado, e porque costa abaixo tódolos santos axudan, Cuco colleu unha velocidade que sorprendeu a María, e non menos a Labrador que, por un momento, tivo que saír do paso do cabalo, que senón o houbera atropelaba. Doulle a risa a María, o ver os dous amigos tan contentos, que parecían nenos brincando. Pero o que lle pareceu máis gracioso foi aquel esforzo de Cuco, por ganarlle a carreira a Labrador; porque como era tan branco e estaba tan fraco, o correr con tanto esforzo, parecía un esqueleto bailando. María botouse a rir, pero, de pronto, deuse conta que estaba quedando sola. O seu curmán había marchado, Deus sabe a onde; e o cabalo había atopado a súa felicidade, volvendo a casa de seu dono. E Mongrel, o can tolo, tamén había atopado a seu dono e era feliz.
-Parece coma se todo estivera chegando o seu fin –murmurou María.

A pobre de María -aclaroume a avoa a este punto- non se dou conta naquel momento, que o seu estado de ánimo debíase a felicidade de ver un final feliz para Cuco e Mongrel, mesturado todo iso coa pena pola perda de seu curmán Corvo. Así que, despois de moito cavilar, e un pouco cansada, máis mentalmente que fisicamente, marchou para a súa casa, onde a esperaba outra sorpresa. A súa casa estaba, o que se di patas arriba, como se os ladróns lle andaran revolvendo todo. María botou un grito de horror, dicindo: ¡Esto era o único que me faltaba! Pero pronto viu vir a Mazarico con unha viga no pico, que avultaba máis que o seu corpo.
-¿Fuches ti, Mazarico, o que fixo isto?
-Fun eu, si. ¿E logo?
-Pensei que habían estado aquí os ladróns -díxolle María, mostrando un grande alivio de que non foran.
-¿E qué ían a roubar aquí os ladróns, María? Toda esa
quinquillada que ti gardas, no vale para nada. Son trastes vellos
que tiran os humanos, porque xa non lles sirve a eles para nada -díxolle o paxaro carpinteiro, sen darlle ningunha importancia as cousas que María gardaba como se foran tesouros.
-Algunhas deas cousas son de moito valor, Mazarico. Xa ves como brillan.
-Non todo o que brilla é ouro, María -contestoulle Mazarico.
-¿E cómo escolliches un día como hoxe para facer este traballo? -preguntoulle María.
-¿E logo, qué ten este día? ¿Non é un día coma outro calquera?
-Tes razón, que é un día coma outro calquera. Pero hoxe
pasaron moitas cousas e síntome cansada e aburrida. Teño ganas de tirarme na cama e namais.
-Estás aburrida porque non das golpe, María. Si tiveras tantas cousas que facer coma min non che quedaría tempo para aburrirte. ¡Veña! Dáme un pico con esta madeira -ordenoulle Mazarico con moita disposición.

María axudoulle a poñer a viga de pé e, os dos empuxando, endereitaron a parte do teito que estaba curvado para baixo. Feito o cal, Mazarico díxolle:
-Agora vaite a dar unha voltiña por aí, que eu non quero estorbos cando traballo. Volve a caída do sol, e xa verás que non te vas a dar conta de que eu estiven por aquí.

Marchou María, e ía falando sola:
-Se traballara tanto coma ten pico, si que lle houbera crido o que di; pero ese revoltixo que armou non o termina ni nunha semana. E xusto tiña que vir hoxe, cando prefería tirarme na cama e esquecerme de todo.
No seu paseo, María voou sobre os vales e as lombas, mentres medita sobre sobre os sucesos daqueles días. Acordouse, do seu amigo humano, e daquela acercouse ata onde había estado a peneda do Pastor e alí sentouse nunha pedra, para recordar. Pola súa cabeza foron desfilando os días felices que había pasado naquel sitio co seu amigo, aquel ser tan cariñoso que nunha ocasión lle había salvado la vida. Agora xa todo se había perdido. Os humanos habían destruído aquela peneda tan bonita, a habían feito anacos, e os habían escagallado polo camiño. E tamén habían cortado as árbores, os que daban máis castañas, e que alimentaban a moitos corvos, urracas, esquíos e outros animaliños. O se amigo había marchado a guerra por alá habería morto, Deus sabe en que circunstancias. Púxose María moi romántica, pensando nesas cousas e, aproveitando aquela soidade, deixou escapar un choro que lle pesaba no peito desde facía moito tempo. Pero fúxolle tanto ben aquel chorar que, de pronto, sentiuse feliz outra vez, como se houbera quitado unha carga de encima. Os pensamentos tristes, que por un tempiño lle habían inundado o corazón, de pronto converténdose nunha esperanza; daquela dixo, falando consigo mesma:
-Penso que vai a pasar algo na miña viva, si; pero non será para mal.

Con aqueles pensamentos, María non se dou conta que xa estaba anoitecendo, e como sempre había sido un pouco medrosa da escuridade, marchou para a casa voando. Mazarico había terminado o traballo, e había posto cada cousa no seu sitio, tal como estaban anteriormente; y alí non quedaba nin unha labra nin unha mostra de aserrín. Se non fora pola viga que estaba agora soportando o teito, ninguén diría que había estado alí un carpinteiro. María non podía dar crédito os seus ollos; pois parecía imposible que Mazarico puidera haber feito aquel traballo en tan pouco tempo, deixando todo tan prolixo, considerando como son os seres masculinos de desorganizados.
-¡Bueno! Non se pode negar que ese Mazarico sabe o seu oficio –dixo María- E contenta e cansada, dun día de tanto axetreu meteuse na cama. Pero antes de durmir pensou: Cando mañá lle conte a miña amiga, a avoa das Cabras tódalas cousas que me pasaron estes días, non mo vai a crer.

Chegou o outono, a caída da folla e o frío. Facía semanas que o temo non valía para botar o gando os matos.Por eso no vin a avoa en todo ese tempo. Unha tarde veu

O PAXARO E A MÚSICA
o avó de chuzo a verme, a dicirme que a avoa estaba bastante mala. Unha gripe se había convertido nun principio de pulmonía, e tiña que gardar cama.
Bulín a facer os traballos que me foran encomendados, para despois ir a ver a avoa. Sempre había cousas que facer por a casa, neses días de mal tempo: partir leña para o lume, serrar palla para os animais, de debullar maínzo. Acabados os traballos pedín permiso para acompañar o avó do chuzo a ver a avoa. O avó do chuzo non traía o burro, e contestou a miña pregunta, coa súa acostumada sorna:
-Sabía que virías comigo, Manuel, daquela pensei que non eran mester tantos burros.
Recorremos o mesmo camiño que habíamos recorrido uns anos atrás, cando eu coñecín por primeira vez a avoa. ¡Qué longo me parecera aquela viaxe naquela ocasión!. Sen embargo a casa da avoa non estaba tan lonxe.

Unha muller pequena, miúda, pero nova e moi guapa -eso pareceume-­ coidaba da avoa. Pensei que sería algunha veciña, e boa sorpresa levei cando o avó do chuzo nos presentou, dicíndome que a muller era filla da avoa. Ee xa fora varias veces a ver a avoa a súa casa, pero nunca nunca me había dado conta, ni ela mo había mencionado, de que tiña unha filla: nin o avó do chuzo.
Despois dunha charla amigable coa muller, ela mandoume a xunto da avoa. O avó do chuzo quedou na cociña tomando café e fumando. A avoa, deitada na súa cama tan limpa, pareceume moi branca e moi pequena. Parecía unha nena que se volvera vella de golpe. Alegrouse moito de verme. Pediume que me sentara na cama o seu lado. Ela colleume a man, e eu sentín un escalofríu, porque notei a súa man moi fría.
-Agradézoche que me viñeras a ver, que teño algo que contarche –díxome.
Vostede non parece estar moi ben desta volta, avoa –dixen eu coa miña infantil sinceridade.
-Son unha veliña que se apaga, fillo.
-Avoa, vostede nunca me dixo que tiña unha filla.
-¡Cómo! ¿Non o sabías?
-Non, avoa. Ninguén mo dixo. Nin vostede nin o avó do chuzo.
-Pois pensei que o sabías.
-¿Daquela vostede estivo casada, avoa?
-Non. Nin eu, nin miña nai, nin miña avoa, nos casamos, e fomos felices o mesmo. ¿Para qué se precisa un home? ¿Para dar traballo? Mira a miña filla. Casouse e vive na cidade, e ten que coidar do seu home, en vez de coidar a súa madre, como coidei eu da miña, e como coidou a miña da súa. ¿E sabes qué? Agora queren que venda as cabras e que vaia a vivir con eles a cidade. Deban estar tolos ¿verdade? Vender a miñas fillas e deixar esta casa, cambiar os matos e os bosques de árbores por bosques de pedra.
Despois desa aclaración, a avoa preguntoume se tiña planes para o futuro.
-Teño, avoa –lle dixen.
-Pois non mos contes que xa o sei. Só quería asegurarme.
-¿Cómo o sabe, avoa, se eu nunca lle contei eses planes?
-Pensas ir a América cando sexas maior e facer moitos cartos. E cando volvas pensas facer unha casa grande, e mercar un cabalo e un can. Iso será o primeiro... e nada de ovellas.
-¡Avoa! Despois non quere que lle chamen bruxa. ¿Cómo sabe vostede iso?
-Seino por unha historia que che vou a contar, dun rapaz que tiña as túas mesmas ideas: era o teu espello.
E a avoa, con voz máis débil que de costume, pero máis doce, comezou a contarme, a modiño, a última das súas historias.

En todos eses anos que eu fixen de pastora, e frecuentei eses matos, coñecín a moitos rapaces pastores. Coñecín algúns os que, coma a ti, lles gustaban as miñas historias. E coñecín outros preferían os seus propios xogos, e rara vez perdían o tempo comigo. Pero nun tempo, fai moitos anos, coñecín a un rapaz que era igual que ti. Nunca cho mencionei, pero, moitas veces, falando contigo parecíame que estaba falando con el.
-¿E onde vai, avoa? Porque eu nunca o vin. ¿Verdade que non?
-Claro que no viches. Acabo de dicirche que eso foi hai moitos
-Daquela marcho para América, ¿Verdade, avoa?
-Déixame que che conte -me dixo- e facendo unha pausa, votouse a rir, unha risa coma a dunha nena, e continuou:
-Debo dicir que, de algunha maneira, ti es mellor rapaz que aquel. Faste moi parecido, pero nun par de cousas sodes moi diferente. El era máis traveso que ti. Certamente penso que foi o pillo mais grande que xamais se coñeceu por esta parte. Moitas mulleres querían pillalo para
estricarlle ben as orellas, por todas as picardías que el lles facía. E os donos das hortas ían máis lonxe: o matarían si lle puideran poñer as mans enriba. Porque non soamente lles pillaba a froita das hortas, que tamén lles facía furacos nas cercas para entrar as hortas e, a veces, anque non fose a súa intención, lles quebraba as pólas das árbores. Pero ninguén se dou o gusto de pillalo, porque el era más astuto que un raposo e máis lixeiro que unha lebre.
A ese rapaz gustáballe moito o traballo de pastor. Eles tiñan vacas, e só un par de ovellas. Seu pai sempre dicía que el mandaba as vacas os matos para que coidaran do rapaz, e non o rapaz a coidar as vacas. Dicía aquelo o pai, porque o rapaz era moi amante dos paxaros e lle gustaba buscar niños. E mentres el buscaba niños, o gando baixaba o val a comer as colleitas. Esa era outra razón por a que os labradores lle tiñan rabia.
O rapaz sabía as costumes dos paxaros mellor que ninguén, e penso que non habería un paxaro nos bosque que el non lle encontrase o niño. Os paxaros tíñanlle medo; pois, anque non fose a súa intención ra de magoalos, en algunhas ocasións os paxaros morrían nas súas mas. Porque unha cousa que os rapaces non saben, é que os paxaros poden morrer de medo. Moitas veces lle teño eu rifado por por sobar os paxariños. Pero as aves fascinaban e el non podía evitar coller os paxariños nas súas ma. Se entristecía se os magoaba, ou se un lle morría. E non comprendía como como un paxaro morría sen habelo magoado.
Esa era a parte mala do rapaz, pero polo regular, rapaces travesos son intelixentes, e dotados para certas artes. E certamente el era dotado para a música. Cando andaba só polos bosques densos de castaños e carballos, eses que agora cortaron, tocaba a súa frauta, que el mesmo as facía de cañas. Daquela as xentes que andaba facendo os seus traballos por os vales, xa sabían que por alí andaba o pillete -como lle chamaba algunha xente-. Porque ninguén podía tocar a frauta como a tocaba el. E daquela a xente non podían seguir co traballo, sen antes escoitar a música da frauta. Facían unha pausa no traballo, e paraban as orella, fascinados, a escoitar aquela música que, coma un encanto, xurdía dos bosques. Así, mentres os labradores traballaban as súas terras, regaban os prados, ou segaban a herba, eran, en moitas ocasiones, agasallados por aquela marabillosa música. Daquela comentaban: "¡Qué ben sabe tocar ese pillete! É pena que sexa tan traveso". Pero o rapaz vivía nun mundo diferente os demais, un mundo que el había creado par si e non lle importaba o que a xente pensara ou deixara de pensar. O seu mundo era a frauta, os paxaros, as ardillas, os conexos, e outros animaliños dos bosques. El sabía moi ben as súas costumes e con eles convivía. Penso que os únicos animais que non e interesaban, era o seus gando. Pero os seus animais estaban moi conformes co pastor, eso creo eu, porque mentres el se entretiña cos animaliños salvaxes, o seu gando largábase o val a encherse a barriga coas colleitas.
Unha das cousas que máis lle gustaba, a ese rapaz –que por iso digo que se parecía tanto a ti- era sentarse na Roca do Pastor e desde aquela altura, ver os labradores traballando por os vales e por as saias das lombas. Encantaba gritar desde a cima da roca e escotar como o eco contestaba desde a outro parte do val.
-A mín gustábame moito ese xogo, avoa. Pero agora que arrincaron a roca, o eco non contesta.
-¡Cómo adoraba el eses xogos! Por eso che digo que era igual que ti.
Antes de que fixeran o estanque, e antes de destruíran a roca do
pastor, era bonito observado, desde aquela altura, o arroio pasar, agochándose aquí e alí entre as árbores, como se fose un neno brincando o agochar. E tamén se oía o vello muíño traballar sen presa. Todo iso parecíalle marabilloso o rapaz aquel. El non sabía porque lle gustaban tanto eses lugares, pero o seu espírito llo dicía, e no seu interior sentía a sensación profunda desa beleza, que só coa madurez se pode explicar. Anos mais tarde, xa lonxe do fogar ¡cómo se recordou el aquela roca e eses matos! Pois neses lugares había pasado, sen dúbida, os días más encantadores da súa vida. Por aqueles tempos tamén viña por ese matos unha nena pastora, que coidaba dun par de cabras... ¿ou eran ovellas? Non me acordo deso. A nena era dunhas familia moi pobre, e a maioría do tempo andaba descalza, coas súas roupiñas rachadas. Pero ela era tan graciosa que calquera cousa que vestira quedáballe ben, porque tiña un corpo moi agraciado. ¡Era guapísima! O rapaz adoraba a nena aquela. Se ela andaba por alí, o rapaz xa non me facía caso ningún a min. Eu debo confesar que, algunhas veces, téñome sentido celosa daquela nena, porque eu quería moito o rapaz. Pero, ó mesmo tempo, era tan bonito mirar como se divertían cos seos xogos de nenos; eses xogos que parecen non ter significado pero que, máis tarde na vida, se gardan como os máis agradables recordos.
A veces facíanme rir porque, a pesar dos poucos anos, eles facían plan para o futuro, como se foran persoas maiores: eses sonos coma castelos no aire, que rara vez chegan a realizarse, pero que é tan bonito soñalos. E aquí ven a parte, onde eu más te comparo á ti con aquel rapaz. El non podía comprender, por qué os labradores se enfadaban tanto, se os seus animais lles comían uns bocados das súas colleitas; ou se el lles pillaba unhas miserables peras ou mazás das súas hortas. Por iso lle dicía a nena:
-Tan pronto sexa maior de idade, hei de marchar para América e hei de gañar moitos cartos. E cando volva nos casaremos e mercaremos unha casa con horta e moitos árbores froiteiros; e teremos cans e cabalos, e bois, pero nada de ovellas. Xa verás que cobiza nos van a ter eses miserable labradores, que no único que pensan é estricarlle a un rapaz as orellas, por unha pouca de froita que lles pillen.
E a rapaciña tomaba aqueles plans moi en serio.
-¿E foi a América, avoa?
-Espera a que che conte, fillo.
Nunha ocasión sucedeu algo que cambiou a vida do meu amigo. Un suceso sinxelo e sen importancia, pero que tería grandes repercusións para o futuro daquel rapaz. Era unha mañá de néboa, cousa que o rapaz detestaba, porque sentíase coma encerrado, o non poder ver lonxe. Aquela mañá sentouse na Roca do Pastor e púxose a tocar a frauta, porque a música lle axudaba a romper aquela sensación de encerro. De pronto oíu un paxaro piar entre a maleza, xusto alí cerquiña da roca. Era unha pega rabuda, desas brancas e negras, que a xente lles chama Marías. Baixo a collelo, que non lle foi difícil, pois o paxaro estaba ferido. Cando o rapaz vía os paxaros voar, desexaría collelos coas súas mas, un desexo que el non podía explicar. Pero, naquel momento que tiña aquel paxaro ferido doulle tanta pena que daría parte da súa vida por velo voar, porque sentiu por el unha pena tan grande que non puido comprender. Outras veces tivera paxaros feridos nas súas mas e non sentira aquela angustia por eles. Tal vez o paxaro lle transmitiu a súa agonía, pois o pobriño estaba medio morto de dor, de frío, de fame e de sede.

Naqueles tempos -aclaroume a avoa cambiando de ton- a xente coidaba os seus animais mellor que hoxe. A xente tíñalle amor os animais. Hoxe en día, se un animal rompe unha pata o matan e xa está. Pero antes aínda se trataba de salvar unha galiña. Dígoche esto, porque o rapaz vira como súa nai, nunha ocasión, había composto a pata dunha galiña, e a galiña se curou, e o rapaz quedou moi impresionado do traballo de súa nai. Por iso, notando que o paxaro tiña unha pata rota, acordóelle a galiña, e o paxaro era a oportunidade de saber se el podía facer o mesmo que súa nai.O primeiro que fixo o rapaz –imaxinando que o paxaro estaba sedento, porque el xa aprendera que as feridas dan sede- foi levalo a un regacho para que bebera. Despois doulle de comer frangullas de pan, que que o paxaro comeu afanosamente. A continuación lle desinfectou a ferida da pata con unhas herbas, coma o fixera a súa nai coa galiña. E despois con barro e unhas labras que cortou da súa frauta, escaioloulle a pata. Contento do traballo que había feito, púxose a tocar a frauta, notando, con asombro, que o paxaro lle gustaba a música. Aquelo fíxolle moita gracia o rapaz e seguiu tocado por un bo tempo. E a música foi, desde entonces, a comunicación entre o paxaro e o rapaz.
O rapaz levou o paxaro para a casa, para mostrarlle a seus pais o traballo que fixera. Seus pais alegráronse que, por fin, o rapaz fixera algo bo, acostumados como estaban as súas travesuras. Hasta seu pai o felicitou por un traballo ben feito. Aquelo foi unha nova experiencia para o rapaz, coma se se espertara na súa cabeza, ou no seu corazón unha nova sensación de sentir a vida: coma se comezara a comprender que non soamente nas travesuras hai pracer, que tamén nos bos feitos puidese atopar a diversión e o pracer. Así que foi aquel paxaro o que cambiou a vida do rapaz.
O rapaz fixo unha xaula, e cerrou alí o paxaro, non coma un prisioneiro, senón para gardalo de calquera perigo. Alí estivo ben coidado e alimentado; e o rapaz pasou moitas horas falando con el e tocándolle a frauta; porque o rapaz estaba convencido de que o paxaro lle gustaba a música. E como estaba tanto tempo co paxaro esquecíanlle os traballos que tiña que facer, e súa nai o tiña que estar chamando sempre:
-¡Camilo, Camilo! ¿XA che esqueceu o que che mandei facer?
-¡Chamábase Camilo, avoa?
-Si, ese era o seu nome. E de tanto chamar por Camilo, un día a pega tamén chamou, clariño coma unha persoa: Camilo, Camilo.
-¡Madre, Madre! –gritou Camilo a nai con unha tola excitación- o paxaro fala.
E daquela o paxaro tamén repetiu: ¡Madre, madre, o paxaro fala!
Aquelo fixo rir moito os dous, nai e fillo. E despois a pega
aprendeu moitas palabras, tantas que xa podía levar unha conversación coma a dun neno pequeno. Un día, vendo que o paxaro se desesperaba picando a vendaxe, díxolle a madre o rapaz:
-O paxaro está sufrindo moito. Se fixeches un bo traballo, agora debe estar curado, así que quítalle a vendaxe.
O rapaz, con emoción, pero poñendo moito coidado cortou a venda. O momento había chegado de comprobar se el había feito co paxaro, un traballo tan profesional coma súa nai coa galiña. Na parta do paxaro a penas quedaba a marca dunha diminuta cicatriz. O paxaro camiñaba sen coxear e a pata estaba coma nova. Aquel ben que había feito lle causou un gran pracer o rapaz, pracer que nunca experimentara anteriormente. E foi aquelo, precisamente, o que cambiou a súa personalidade, pois deixou de ser un diabiño e converteuse nun rapaz formal.
Un día o pai do rapaz tivo unha conversación con el e díxolle que lle tiña que dar a liberdade o paxaro. ¿Qué ben lle había feito, se despois o tiña prisioneiro para sempre?
-Os paxaros –díxolle o pai- aman máis a liberdade que a propia vida.
O rapaz estaba namorado do paxaro e doíalle perdelo, pero entendeu as razóns de seu pai e deixouno marchar. Antes de deixalo ir, o rapaz tivo unha conversación con el, dándolle consellos para que se coidara dos perigos que asexan os paxaros.
-Ten especial coidado dos raposos –lle aconsellou- que os raposos fanse os mortos para que as pegas se acerquen, e despois dun brinco as pillan.
Despois abriulle a xaula e lle dixo adeus para sempre. O paxaro voou hasta o tellado con moita dificultade, por falta de exercicio e porque había engordado moito. Pero despois, desde o tellado marchou polo val planeando con moita facilidade, deixando o rapaz chorando de pena. Camilo, o día seguinte foi co gando para as lombas, alí subiuse a roca do pastor e, como aínda seguía triste, púxose a tocar a frauta. Despois dun tempo tocando sentiu un zumbido e sen saber de onde apareceu, a pega baixóuselle nun ombro e repetiu varias veces con unha voz case humana: ¡Camilo, Camilo! Boeno, todo o ouro do mundo non houbera feito máis feliz a un home que fixo aquel paxaro a Camilo. Desde aquel día Camilo e o paxaro non se separaron máis, excepto a noite. Porque a tardiña, verán ou inverno, con tronos, chuvia ou con neve, o paxaro marchaba a durmir o bosque. Camilo nunca soubo porque facía aquelo, e nunca soubo a onde ía a durmir. Nas noites de inverno, con vento e frío, o rapaz, desde a súa cama quente, preguntábase onde estaría durmindo o paxaro. A mañá o rapaz preguntáballe onde durmira, e se non lle tiña medo os tronos. Pero aqueles foron segredos que o paxaro nunca lle revelou.
Camilo deixou de ser chamado o pillete, e lle deron en chamar o rapaz do paxaro, porque, a onde queira que o rapaz ía, o paxaro ía con el. E non pasou moito temo cando xa o paxaro podía falar coma unha persoa, e hasta imitar a frauta. Aquelas calidades de saber adestrar paxaros, da que o rapaz presumía, aumentaba o amor da nena por el, que o admiraba cada vez máis. Pero eu estou segura –aclarou a avoa- que se Camilo tivera que elixir entre os dous, quedaríase co paxaro.
Pasaron os anos, seis o sete, que pasan máis axiña do que un pensa E o rapaz se estaba facendo un home múchacho se estaba facendo un home, pois medrou prematuramente, e o tempo se lle aproximaba de cumprir o seu sono de ir a América e facer moito diñeiro. Pero xusto daquela estoupou a guerra, e tódolos homes que podían levar un fusil o ombro, foron chamados a pelexar; a pelexar por algo que eles nin sequera entendían. Entre eles marchou o noso amigo, que aínda era máis neno que home. Detrás de si deixaba aquel despreocupado tempo da súa infancia, para entrar nun mundo que nunca había soñado. Pois ¡con qué diferente mundo tivo que confrontarse! Nada do que se lle presentaba, na súa nova experiencia, teña comparación con aquela vida tan bonita que había pasado por esas lombas. Naquel mundo novo atopouse con noites de tronos, producidos por os grandes canóns, e as bombas que caian do ceo. Todo parecía un xogo de nenos, onde os nenos eran coma os paxaros, e todo aquel xogo terminaba na morte. ¡Qué brutal habíase volto a vida! Todo tempo durmindo en furacos, a intemperie, coa morte por compañeira.
Camilo no morreu. Un pensamento que lle dou forzas e esperanza, foi recordar os días de pastor. Recordar a súa amiguiña, que o estaría esperando. Pero, ante todo, o que lle dou máis ánimos e máis forzas, nos momentos de desvalemento, foron os recordos do paxaro. En noites de frío, con neve, ou con chuvia, o neno que xa era home, recordaba o seu paxaro, que en noites semellantes marchaba para o bosque, e o home se dicía a si mesmo:
-Se o paxaro podía sobreelevar as intemperies, tamén poderei eu –e aqueles pensamentos déronlle forza.

A guerra acabou, despois de anos, pero o noso amigo, estaba do lado que perdeu, anque el non había elixido, e foi feito prisioneiro e levado a campos de concentración. Alí sufriu traballos forzados, e seguiu padecendo durante moitos máis anos. Pero o día chegou en que foi perdoado... ¿Perdoado por qué? Se el foi para onde o mandaron. Aínda era novo cando volveu a casa, pero o sufrimento había gravado na súa alma o que moitos anos tardarían en facelo.
Retornar a casa, despois de tantos anos, especialmente nesas circunstancias, coma volver do inferno, pode ser a mais doce de todas las experiencias. Eso sentiu Camilo. Pero, despois da alegría, Camilo foise fixando nos detalles que o rodeaban, e comezou a espertar a unha triste realidade. Polos camiños, onde el xogara, para entonces xogaban nenos que el non coñecía. Os amigos da súa infancia non estaban. Uns eran os que non retornaran da guerra; outros os que marcharan a outros lugares, tal vez a las Américas. Os seus pais, que sufriran o dor da mala fortuna do seu fillo, entre cotras calamidades, que as guerras traen, estaban vellos. Nos seus rostros se lles notada unha desesperación e una impotencia, como se non lles importara seguir vivindo. E, por falta de forzas, as súas terras estaban en ruínas, e na casa reinaba a pobreza.
A nena, aquela nena amorosa da que camilo quería tanto, e para a
que facía tantos planes par o futuro, estaba casada con fillos. Ela tampouco había esperado por el.
Daquela, cos anos perdidos, sen fortuna, cos castelos de area derrubados, Camilo foi atacado por unha grande tristeza, e penso que avida lle había sido moi ingrata. Pensou que o único que lle quedaba era o escenario da súa infancia, alá arriba nos matos, aquel escenario de cando era pastor, onde había pasado momentos moi felices. Para alí para recordar e chorar a soas a súa mala fortuna. Pero aínda alí se sentiu defraudado. A Roca de Pastor había desaparecido, o bosque de castaños e carballos, había sido cortado. O val era irreconciliable co novo pantano, a estrada e o novo muíño. Así que tampouco se puído identificarse con escenario da súa xuventude. Daquela sentouse nunha pedra, colleu a cabeza entre as mans e botouse a chorar. Chorou moito, hasta cansarse de chorar, un choro que facía moito tempo que tiña necesidade de botalo fóra do seu atormentado espírito. Xa aliviado, viu no chan unha canaveira, unha daquelas que os homes que desfixeran a roca usaran para atacar os cartuchos da dinamita. Colleu a navalla e empezou a cortar na canaveira, como aquel que non ten nada que facer e pasa o tempo. e sen darse conta, fixo unha frauta, coa mesmas características que cando era un rapaz. Mirando o instrumento, quedou marabillado, porque, en todos aqueles largos anos de ausencia, nunca máis se lle acordara de facer e tocar unha frauta. Polo que, mirando a perfección do instrumento, pensou: Eu non fixen esta frauta. Foi aquel rapaz que era eu, que aínda está dentro de min. Daquela, levando a frauta os bazos, coa mesma ansiedade que un crío famento levaría a teta da súa nai a boca soprou e a frauta rompeu, coa a súa harmonía, a tristeza daquel devastado paisaxe. Sentiuse Camilo tan contento, vendo que sabia tocar a frauta coma cando era un rapaz, que seguiu tocando e tocando, sen cansarse de tocar. As xentes que andaban por o vale, por as leiras e os prados, detiveron o traballo, e puxáronse atentos a escoitar aquela música que lles era familiar.
-¡O rapaz do paxaro volveu! –dicían co maior dos bos sentimentos, porque aquela música era coma un mensaxe de paz.
Os veciños, aqueles que non se falaban desde facía moito tempo, porque a guerra, co seu odio, os había separado, ofreceron tabaco uns os outros e fumaron amigablemente xuntos, com se para eles a guerra terminara naquel momento.
A este punto a avoa secou unha bágoa que lle caía dun ollo. Acórdome ben que era unha soa bágoa, porque a min chamoume a atención que a avoa puidera chorar con un ollo solo. Tiña eu poucos anos, pero boa imaxinación, precisamente porque as historias da avoa ma habían espertado. Por iso pensei, se aquela nena da historia, que a avoa mencionara, non sería ela mesma, e o rapaz alguén que ela había amado na súa mocidade. A avoa quedoume mirando, coma se adiviñara os meus pensamentos, acaneou a cabeza coma negando o que eu pensaba e seguiu coa historia.
-Aquí ven o bo do conto, Manuel, o que nin Camilo nin ninguén, podían imaxinar.
Estando camilo tocando a frauta viu vir, na súa dirección, unha pega rabuda, e cando se lle baixou no ombro, Camilo preguntoulle, con esa sinxeleza que a veces produce a alegría:
-¡Cómo estás, María, despois de tanto tempo?
-Estou ben, amigo. Vou un pouco vella, pero estou ben –contestou a pega.
Eu quixen facerlle algunhas preguntas a avoa: se as pegas poden vivir tantos anos, e se poden razoar así, pero a avoa cerrou os ollos e quedou durmida.

Fin